Yn de nijste Ensafh (nûmer 6, 2022) is by it stikje mei de titel “By wize fan sjen” oan it ein it typografysk grapke mei de boekelizzer net printe sa’t de bedoeling wie. “Lost in transition”, sil ik mar tinke.

Dit wie de opset:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Jan Schokker syn nagelnijste boek hjit koart en bûnich De Heit en leit fan hjoed ôf oan op jo te wachtsjen yn de bettere boekhannel. Syn útjouwer hat my persoanlik ferteld dat sy it sels in geweldich boek fynt en dêr hat se fansels hielendal gelyk oan. Mar wêrom is dat sa? No, om te begjinnen leit it faaks al oan de koarte titel. Koarte titels binne de bêste. Sûnder omhaal seit it krekt wêr’t yn wêzen dit boek om giet. In ekstreem lange titel is ommers faak in teken fan ûnbeleardens of, noch slimmer, in pronksk idelteutsjen en dêr hat Jan Schokker, yn tsjinstelling ta syn ek wolris skriuwende twillingbroer, lokkich gjin lêst fan.

As dit in boekbesprek wêze soe, wie hjir net inkeld it ien en oar ferteld oer it prachtich plot en de nijsgjirrige ûntjouwing fan guon opmerklike karakters, mar ek hiele flappen bysûndere tekst oerskreaun. Hawar, sûnder dat Schokker it my mei safolle wurden dúdlik makke hat, wit ik dat hy soks net op priis steld. De lêzer moat it sels mar ûnderfine, leafst sa ûnbedimme en ûnbefongen mooglik. Goede waar priizget himsels.

De Heit dus as titel fan it boek. Of eins: ‘Ale Alema yn’ De heit. Is Ale de heit? As der in heit is binne der ek bern. En in mem. Hoe sit dat? Soe Ale dy heit wêze?
De omslach is dúdlik in skilderij fan eigen makkelij. Is Schokker no ek al oan it skilderjen? Wat hawwe dy autobannen der mei te dwaan, en dy heaharke? En foaral de Mona Lisa?

‘Ald-resjersjeur Ale Alema is twa moanne mei pensjoen en kin mar net wenne oan syn tefolle oan lege tiid..’ It liket wol oft de Ale yn dit boek, yn syn nije see fan lege tiid, losser libbet, him mear meidriuwe litte kin op ’e weagen fan “The Flow” fan syn bestean. Hy springt it avontûr yn, want wat soe him tsjinhâlde kinne? Sa dûkt Ale wyldzjend ûnder om wer boppe te kommen, wat wiser en in bytsje minder wilich. Der blykt dus noch libben te sitten yn âldman en nije wrâldboarger Ale Alema, dy’t ûntdekt hat dat er op syn tiid it byld fan syn eigen fergonklikens mei farske grûnferve wer oerskilderje kin. Mar ha ik it no oer Ale Alema of oer myn geweldige twillingbroer?

Witst noch, de tiid datst oan ien tried troch oan ’t lêzen wiest? De wrâld en al it oare koene foar dyn part troch it wetter sakje, salang asto dyn boek mar útlêze koest. Om fuort dêrnei oan in nije te begjinnen. Dy iene foto, datst as skoaljonge yn swimbroek en mei sokken oan yn ’e sinne sietst te lêzen.

Witst noch, de tiid datst dy sa oan it ferwûnderjen wiest? Fan it iene yn it oare, der wie altyd en oeral mear te witten. Fan Carl Sandburg nei dyn syn sweager Edward Steichen nei dyn syn fiere neef Kerouac: rolling stones, sa’tst it beneamde yn ien fan dyn withoefolle brieven nei Amearika. Neffens guon is it libben in pylgertocht: ast it paad ferliest learst it kennen. It wûnder fan wat der noch te witten falt.

Witst noch, dy tiid datst oan ien tried troch oan ’t skriuwen wiest? Net oansprekber yn dyn eigen bobbeltsje, nachts net sliepe wolle, njonken it toilet pinne en papier; alle redens dy’tst betinke koest om mar net in heul boek te skriuwen. In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister. Goethe, mei syn ‘yn’, net ‘troch’… Mear as genôch is tefolle.

Witst noch, dy tiid datst de leafde hiest? Hast it te faak as fansels beskôge, faak te min muoite dien om it better, djipper, bestindiger te meitsjen. Salang’t it duorre folslein oerjûn wêze oan neat en alles tagelyk. Watst leafhast is altyd moai.

Witst noch, dy tiid datst kuiere mei dyn pakesizzers? Nei in lange drege drûchte sa’n typysk myld reintsje: petrichor. De skimmels út de stiennen ferwurde ta it bloed fan de goaden. De rook fan it libben, dat seldsum is en al sa’n klamke duorret. Wat bliuwt? Alle amerijen nimme wy de kleuren oan fan ús fermidden.

Wat wolst, no’t dyn tiid omtrint foarby is? Wat is der noch mear as de fûgeltsjes en de wolken en it dy ferwûnderjen oer dysels? Oer wat west hat? Jawis, op eigen stee dyn boek trochblêdzje. Hoe’t it wie en hoe’tst it die. En witte dat it wiere grêf net yn ’e ierde leit, mar yn de herten fan de minsken.

Begjin augustus dit jier kocht ik yn de nijste kringloopwinkel fan ús doarp (wy ha der no fjouwer, leau ik…) in pear boeken, wêrûnder foar trije euro in pikant yllustrearre ferzje fan Tûzen En Ien Nacht en foar minder as in daalder Het Mussolinikanaal fan Antonio Pennacchi, in my ûnbekende skriuwer. Pas twa dagen lyn kaam ik der oan ta om mei dat lêste boek te begjinnen. Ik wie fuortdaliks ferkocht, dit wie net samar in skriuwer. Niis lies ik dat er foar dit boek de wichtichste Italiaanske literêre priis krigen hat, dat er mear as tweintich jier arbeider wie yn in kabelfabryk en dat er earst in fassist wie mar letter in oertsjûge kommunist waard. En fierders dat er dit jier samar ynienen op syn 71^e oan in beroerte stoarn is, nota bene presiis op de dei, de tredde augustus, dat ik foar in prikje syn boek kocht ha.

Het Mussolinikanaal is in opmerklike kronyk oer trije generaasjes yn de famylje Peruzzi dy’t yn de tritiger jierren troch it fassistysk rezjym fan Mussolini mei in grut tal oare earmoedige húshâldings út de Po-flakte yn Noard-Itaalje wei nei geaen súd fan Rome dirigearre waard om dêr yn ruil foar in lytse pleats en in bunderke grûn in moerasgebiet omtrint sa grut as oardel kear de Noardeastpolder droech te lizzen. It is in prachtboek, fol bûnte personaazjes dy’t nachts en deis stride moatte foar in bytsje better libben. De striid tusken de swarten en de readen, dwers troch de measte famyljes hinne, wurdt realistysk, fakentiids mei humor en altyd empatysk beskreaun.

Ik kin it net litte en besykje ris wat oer te setten (siden 92-94).

Hawar, dy lju fan de bûn seine dus tsjin ús omke Themistokles dat wy ek in fêststeld tal deileaners nimme moasten omdat wy dielpachters wiene -rike, fassistyske dielpachters- en ús omke sei: ‘Hoesa dielpachters en wat hat fassistysk der mei te krijen, wy binne earm en as ik dyn minsken nim, wêr sille wy dan wurkje, grif op it lân fan Sint-Antonius? Donderje dochs op.’ Se binne fuortgean en in pear jûnen letter stie de strieskûn yn ’e fik, en as muoike Bissola der net west hie, wie ek de heaberch yn ’e brân flein. Om foarút te kommen -om july te heljen, as der terske waard en der nij strie kaam- moasten wy wol strie keapje, op ôfbeteljen want wy hiene yn alle gefallen wat strie nedich om ûnder de dieren te lizzen. Sa wie dus de situaasje dy’t ús omke Perikles oantrof doe’t er weromkaam as soldaat. Hy hie om him hinne sjoen, hie it ferhaal oanheard en hie dêrnei allinne frege: ‘Wa hat dat dien?’ ‘Gjin idee,’ hie syn broer sein. ‘Do wolst it net witte!’ hie er der op oanstean. ‘En wat dan noch? Bytiden kinst soks better net witte wolle’, en doe wie omke Perikles stil. It wie syn âldste broer en ast der oer neitochtst hie er noch gelyk ek. Wat koest dwaan? In oarloch begjinne?  ’Litte wy mar hoopje dat it hjirby bliuwt,’ sei ús omke Themistokles freonlik.

Och, wat sil ik sizze, ik wol net sa nedich de kant fan ús omkes kieze. Sterker noch, ik snap dat dy lju fan de bûn har eigen gelyk hawwe. Sy waarden wurkleas, hiene honger, in hoop ellinde, se wennen yn suterige barakken, as bisten op inoar. Fansels woene se wurk, en se kamen it freegjen oan ús omkes, omdat dy yn in hûs wennen mei keamers mei bêden deryn, en se hiene dieren, iten en wurk. Foar harren wiene se ryk. Mar ús omkes fielden har earm en se moasten arbeidzje. En óf se arbeidzje moasten. Se krigen it net kado. En doe’t dy lju seine: ‘Mar ik ha neat’, antwurden ús omkes: ‘Wêrom giest net nei de baas, dy hat lân. Stap nei de graaf ast doarrest. Wêrom komst nei my ta, omdat ik ien keamer mear ha as do?’  Mar hoe moasten sy de graaf te pakken krije? Dy wie echt net sa deunby. Sy hiene dy wol foar de greep, do dy’t mear te iten hie as sy, en se kamen nei dy ta om dat iten fan dy ôf te pakken. Wat moasten se oars? Se kamen nei dy ta, lyk as de ymmigranten no nei ús ta komme. Tinke jo soms dat se net witte dat harren boat njoggen op de tsien kear omslacht, en se ferdrinke. Dat hoege jo se echt net te fertellen: ‘Hé, harkje ris, njoggen op de tsien kear silst stjerre. ’Sa’nen ien sil tsjin dy sizze: ‘Dat wit ik, mar as ik thús bliuw gean ik tsien op de tsien kear dea.’ Sa is it libben, minsken dogge de gekste dingen om yn libben te bliuwen en it better te krijen. Se klampe harren fêst oan oaren, wat moatte se oars? De Afrikanen sjogge nei de honger dy’t se hawwe en moatte wol nei ús ta komme, wêr moatte se oars hinne? En om net bedobbe te wurden, moatte wy harren gammele skûten wol te sink bringe. Wat moatte wy oars? Moatte wy ús wolfeart soms opjaan omdat sy honger hawwe? Wy binne dochs net gek? Elk hat syn eigen belang foar eagen, dat kinst gjinien oanrekkenje.

Hoe’t dat ek wêze mei, de famyljeleden dêr’t wy mei-inoar op de buorkerij wennen -de broer fan ús pake en dy syn bern, Peruzzi’s krekt as wy, dy’t no noch altyd yn Noard-Itaalje wenje- en dy’t ek heabergen en in strieskûne hiene, in ein by ús wei, oan de oare kant fan it hûs, dy is noait soks oerkommen. Sy wiene sosjalisten bleaun en se giene noch altiten nei de gearkomsten fan de bûn, en dy minsken fan de bûn wiene ek nei harren ta gien, mar se wiene freonen, kammeraten, en se woene inoar temjittekomme; se hiene der om tsien frege en der waard útkaam op twa, elkenien bliid. Doe it july waard, tiid om te nôtsjen, stiene dy lju fan de bûn wer by ús op ’e stoepe te wiisbauwen dat wy minsken yn tsjinst nimme moasten: ‘Alle boeren dogge dat.’ ‘Opsoademiterje!’ sei omke Perikles, want dizze kear stie hý mei de heafoarke midden op it hiem. ‘Opsoalje! Gjin stap fierder!’ sei er mei de heafoarke op harren rjochte. 

Se giene fuort krekt oft se der noait west hiene, gjin fernuvering, gjin protteljen. Se ferwachten it al. Se kamen nei alle gedachten inkeld mar om tsjin de oaren sizze te kinnen: ’Harkje ris, we hawwe der west.’ En doe’t se laitsjend en grappen ferkeapjend harren earste stappen op ’e dyk setten hiene, draaide allinne Pellegrini -ien dy’t se fan bern ôf oan net luchtsjen mochten, en dat wie al reden genôch om te ûnderstellen dat it in skynmaneuver wie, want as it dat net wie en do woest echt mei ús ta in oerienkomst komme wolle, dan moast fan dyn libben net in Pelligrini op my ôfstjoere- him om en sei tsjin ús omke Perikles: ‘Byn dyn túch yn, Peruzzi, oars dogge wy it foar dy.’ ‘Kom mar op, ast it doarst,’ en hy stie al klear om achter se oan te gean. Mar se rûnen troch, en hy -‘Laitsje mar, laitsje mar!-’ rûn werom nei it hiem. Dêrnei hawwe ús pake en ús omke Themistokles noch besocht om yn de kroech mei ien fan de bûn te praten mei wa’t se noch befreone wiene, om te sjen oft der noch in midlike wei te finen wie: ‘Kom ús temjitte, jou ús wat koarting, wy nimme der twa en it is finito.’ Mar niks hear. ‘Of allegearre of gjinien,’ wie it antwurd. ‘Jimme binne fassisten en wolst noch koarting ek?’ 

 

It floers fan in lange treurige mars sweefde tusken de beamtûken op ús beiden ta. My brocht it yn in mankelike stimming, dêrom liet ik my wat weikrûperich ûnderút sakje. Do lykwols gie stean om yn folle gloarje better te hearren of mear te sjen. Kaam opmarsjearjen in drumband, of showband -koesto it ferskil?-, yn bûntreadwite unifoarms, mei achter de tamboer-majoar in tal dûnsfamkes yn foar my fierstente koarte rokjes.

Do woest dêr, in meter boppe de strjitte yn ’e lijte fan it park op in terras oan it begjin fan de stêd, tegearre mei my de lang lyn oankundige optocht bewûnderje. Wy beide tegearre, want hjoed soe ommers skiednis makke wurde. Hiest it oer in life-changing event, in nije D-day, dyn dealofdatum. Dêr moasten wy neffens dy perfoarst in unison by wêze, dit mei ús beiden belibje. Underwyl sietst al oan dyn tredde prosecco. Of wie it dyn fjirde? Do swaaidest mei de ûnderkant fan de reinbôgestrik oer dyn reewillige bûk, om op de muzyk mei de mjitte te slaan of foar eltsenien oer op it drokke terras de grutte Jan út te hingjen. Hiest op it lêst in reputaasje heech te hâlden, do.

En wat seagen wy? Wy dêr tegearre? Nei de bombaarje fan it kopermuzyk kaam yn it gelid in hiele keppel keardels yn it swart, dy’t mei fûsten strak nei rjochts de ûnoerwinlike wierheid opeasken, dêrnei in hast ûneinige rigel trekkers mei minsken yn klompen dy’t fan rjochtswegen alle eigen tradysjes opeasken, doe hiele húshâldingen ûnder giele paraplu’s en sûnder mûlekapkes dy’t har foarmen fan generale frijheid opeasken, dêrnei de studinten dy’t in reedlike hûsfesting of überhaupt in dak boppe de kop easken, dan wie der ek de ME dy’t aardich wat mear wetterkanonnen en de luchtmobilebrigade dy’t flink wat mear fjoerkracht opeasken, Urker fiskers ûnder fennoatskip dy’t nije libbenkolkjend wetters op woene, in pear hûndert útpoepte operaasjekeamerferpleechkundigen dy’t no ek wol ris op fakânsje woene, in samling fan fiifhûndert miljeugroepen dy’t mei-inoar mear, watsei allinnich mar grienskip en bestindigens opeasken en dat fuortdaliks, in alderaardichst keppeltsje foardrachtskeunstners yn Pradagiel dy’t om Frysk woke te wêzen foar it folle wurk stean moasten…

En do, do stiest dêr njonken my ôfwikseljend applaudissearjend en strikjesswaaiend te wachtsjen oant no einlings in kear dyn ynnimlik LGHT-mienskip mei it folsleine rjocht op in erkende identiteit lânsmarsjearje soe. Mar earst kamen noch in soadsje bewenners foarby fan AZC’s mei it rjocht op in minskweardich bestean yn in fry lân fol demokrasy út de wetboeken fan it humanisme. Der wiene ûntsnapte CDA-konferensjegongers dy’t lâns kamen om it rjocht op libben op te easkjen en neo-liberalen dy’t mei útset lûd it baas wêzen yn eigen búk besjongen en net minder it rjocht op in selskeazen libbensein propagearren. Begjin en ein yn eigen hân. En do stiest dêr njonken my skreken mei dyn streepkesstrikje te pielen.

Ik wist it wol, hie it al folle langer yn de gaten. Do woest it leafst Let’s Get High Together wêze mei dyn keunstbroeders en Facegenoaten. En doe’t sa lânskamen, doe’t se yn grut tal en fol blier libben ús foarby kuieren yn it folle rjocht om dei út dei yn feest te fieren, doe stutst in fisherman’s friend ûnder de tonge, wie it ajuus paraplu en sprongst gruttich en dochs ek aaklik linich oer de balustrade myn libben út, lang om let dyn paradys fan feestlike frijheid temjitte.

Ik seach om my hinne. Kâld wie ik en allinne, it hiele terras wie keal en leech. Wat soe ik no? Achter dy klibers folk oan om te trompetsjen dat ik ek leafst wat beskut bliuwe woe of moast ik dan mar à la Foppe as lêste ljocht op ierde de knop omdraaie en op hûs ta? Mar it wie al gjin dilemma mear. Thús hie ik ommers noch gedichten te lêzen, fol mei prachtich taalguod.

Bestean der hjoed de dei noch mieningen sûnder foaroardiel? Net by oare minsken, tink ik soms, foaral op mominten as ik in min sin ha of al oeren yn ’e skiterij sit, sa as fanmoarn. Foarbyld: it is by ús yn de Bollestreek werklik machtich moai en gewoanlik bysûnder rêstich wenjen, mar guon yn Fryslân bliuwe mar tinken dat it der by ús gâns oars hinne leit. Dy assosjearje de Rânestêd mei altyd drokte, oeral TaTa-eftige ljochtfersmoarging, in nea ophâlden fan in protte poeha en allegeduerigen lompe opfettingen oer wêrom alles yn Hollân fan natuere wichtiger en weardiger is as yn de rest fan ’t lân. Bitterheid út identiteitstinken, dêr moat ik dus hielendal neat mear fan ha sûnt Riemersma my op de fingers tikt hat.

En no hawwe se dit wykein yn Zandvoort ek noch ien of oare autorace, dy’t trouwens fansels better op har plak wêze soe op de heide ûnder Assen, te sjen oan al dy begrutlike rêchstreekfroaskjes en sângerskrûperkes dy’t dizze dagen yn de dunen it ûngenedich ôflizze moatte tsjin karteroalje en de aërosolen fan trije kear sa’n santichtûzen überhitzich fanatike Verstappenfans.

Us Bollestreek dus, ûnder Zandvoort. Yn de fierte kin ik de fleanmasinen nei en fan Schiphol wol sjen mar se meastentiids moai net hearre, it gif fan de bolleboeren waait yn ’e regel strak de oare kant út (dy fan Zandvoort wol ik leauwe) en it is hjir fier genôch fan Fryslân ôf om de rare perikels op it thúsfront mei passende distânsje te beskôgjen. Nee, gewoanlik hearre jim my net klagen.

Mar dan myn buorlju. Sokke nochteren, sokke gewoane minsken dy’t, as se net mei pensjoen binne, miskien wol minstens krekt sa hurd wurkje as jimme dêr yn Fryslân. John siet yn it ûnderwiis mar hat no trije grutte hobby’s om de tiid troch te kommen; it op foarrie hâlden fan syn samling wyn yn joekels fan klimaatkasten mei meardere temperatuersônes, ride yn syn nijste Renault mei flink wat fermogen én de Formule 1 autoraces. Hy hat kaartsjes, hy wol, dy mazzelkont. Dan hawwe wy Rob mei twa hobby’s, te witten yn ’e wykeins sa folle mooglik bysûndere Belgyske bieren drinke (hy hat der in spesjale app en it liif foar) en it Formule 1 barren. Foar syn hiele famylje hie er kaartsjes foar De Race, mar him treft krekt de tsjinslach fan ien op ’e trije dat er fan dit útrette regear úteinliks net nei it sircuit yn Zandvoort ta mei. Takom jier better. Machiel, myn buorman oan de rjochter kant, hat foar’t safier ik wit ek twa hobby’s: it yn it riden hâlden fan syn ûnbidige samling Märklin treintsjes op it souderemplacement fol nostalgysk Beierske berchspjalten en alles sammelje, mar dan ek werklik alles, dat mei in Max Verstappen te meitsjen hat. En dochs gjin kaartsjes. De helte fan alle oare minsken oan ús pleintsje ferhiere foar grou jild dit wykein de wenning, wylst se sels yn harren caravan of camper de oare kant út ride. Opswetse oer de fertsjinsten fan jins eigen caravan en de ûntsachlik frijheid dy’t dy kringen meibringe is oars oer it generaal te uzes ek in yntinsive hobby. Dat is by jim yn Fryslan grif oars, jim hawwe ommers de romte en de frijheid, de rêst en de stilte, de tsjutting en de tiid om sûnder wolfeartsknobbel achter jim bolides yn alle gemoedsrêst en nei eigen befrediging hinne en wer te tuffen.

Dy Rob hat achter it rút fan syn bestelwein in flachje fan Max oan de spegel hingjen en op racedagen hinget der in gruttere flagge op it dak fan syn túnkeet anneks lounge-mancave. Syn âldste soan giet fan dizze wike ôf nei de grutte skoalle om foar automonteur te learen. Dizze simmer hat it jonkje alle dagen mei syn broerke op it parkearpleintsje foar it hûs boarte mei syn radiografysk bestjoerber raceautootsje dêr’t syn heit mini-Max flachjes op skildere hat. Lesten wiene der op in bepaald stuit sels fjouwer fan dy rotautootsjes op it pleintsje oan it duveldeitsjen.

Ferline wike sneontejûn hiene wy ús wenstige strjitteBBQ om it ein fan de skoalfakânsjes te fieren. Ik tocht Lomme tocht ik, kalm oan, bist op jierren, moatst better witte: Zen, fernear it, bedaarje dy wat, lit it ta, elk syn meuch. Moatst mear iepen stean foar de wrâld om dy hinne, ferpleats dy yn dyn meiminsken want ek dy hawwe rjocht op harren ferdivedaasje en oars wol op it gemak fan in eigen foaroardieltsje. Mear as wat sympaty is ommers net nedich, in bytsje respekt smyt in soad goodwill op en boppedat, nei trije wiken frettenjaan oan dy twa net-kastrearre katten fan Rob hast mear as rjocht op hiel wat fan syn lekkere bierkes.

Ik der hinne en ik my koes hâlde. Fuortdaliks kaam it praat op de races yn Zandvoort en op it masterskip fan Max syn talinten. Ik hearde fan eltsenien dêr oanwêzich, dat wol sizze fan de measte manlju ûnder de sechstich, hoe merakels gewoan it publyk by sa’n race wol net is en hoe folle better yn fergeliking mei normaalwei it soadsje ûngeregeld by fuotbalwedstriden. Ik ha neat sein, neat ha ik sein oer mooglik humoreske fluitkonserten rjochting Hamilton, ik ha myn buorlju counseljend oanheard, goed trochfrege ha ik, ik ha ynstimmend konsideraasje betoand en wilens flink trochsûpt. It waard ien fan de noflikste BBQ’s fan de lêste jierren.

In foaroardiel is in miening sûnder oardiel, ha ik earne lêzen. Ik leau dat dy útspraak fan Voltaire komt, dy man hat it blykber ek dreech hân. Myn allergy foar sokke akkefytsjes as de F-1 hat net allinne te meitsjen mei de idiotery fan it idolaat wêzen (as eltsenien achter deselde held oanrint rin ik it leafst in strjitsje om), mar ek in behoarlike afersy om myn siel en silligens (en net te ferjitten myn sûnens) op te hingjen oan eat dat bûten myn berik leit en dêr’t ik fan myn libbensdagen gjin kontrôle oer ha.

Mar ik mei fan de frou net elitêr wêze. Nei’t ús prins charming, de ûnderkening fan it cyclysk fêstguodymperium, snein de flagge swaait foar it begjin fan twa oeren baantsjestrekken, sil ik miskien, hiel miskien om it kertier dochs efkes de stân fan saken besjen op Teletekst. As net yn it foar dan wol tusken de bedriuwen troch wol ik bêst my oprjocht in soarte fan oardiel foarmje om ta in trochtochte miening te kommen oer alles dat yn ús maatskippij bestindich oars en gever wêze moat.

Dy gedachte ha ik trouwens mei te tanken oan Anne Wadman. Doe’t ik by ien fan myn jamsessies fanmoarn wat langer tahâlde op it húske, hie ik in e-book fan de byb yn de hannen, -in jongkeardel dy’t it each op de takomst hat is ommers op alles tariede-, te witten Anne Wadman syn Mei Abraham fûstkje (oantinken, ferhalen, kritiken). Op in side dêr’t ik noch 40% fan it boek lêze moast (sidenûmers kin ik nea fine yn it e-bookwêzen) kaam ik dit prachtich prottelproasa tsjin:

“Ik soe sa ferdomde graech wis fan myn saekjes wêze, lykas langer elkenien, yn polityk, wittenskip, kunst, erotyk en iepenbier omgong. It leit jin lam. It betsjut: net meidwaen kinne oan begelyks al dy reboeljes en opskuorren, rellen, skandalen, revolúsjes en iepenbiere oanklachten en knokkerijen en publisiteiten en grutte bekken. Heelhwat loftse idéen binne my fan herten sympathyk, ja út ’e siel grypt, mar as se it ta kreet brocht hawwe, en dat dogge se allegear, hwant de wrâld is stiiffol kréative kreetmakkers, en ik der foar de dyk op, dan tink ik: weg weze, mijn naam is haas. Dan bekrûpt my twivel en ûnmacht en ik fiel my lyts en lef en skurf en rjochts (….). De parlementaire wei rint dea. Ynspraek moat der wêze. Strjitstiennen en barrikades en molotovkokteels en polysjes peste, dat giet der mei. Ik wit it allegear wol hoe nedich as it gesach nei de miter moat en de kapitalistise ekonomy kapot, en myn hert is mei harren dy’t der nei stribje en libje en demonstrearje mei burd en hier en transpiraesjegeur en al, en ik hoopje dat Gods genede ek mei harren is, mar ik tink: Och leave Jezus, hwat jutte se harsels en elkoar op, hwat blaze se heech fan ‘e toer, de krete-makkers, de skilderij-makkers, de seksboekjemakkers, de aktuële-muzykmakkers en al dat diskussiëarjende, protestearjende en provosearjende folkje. Al dy roppers en skoppers, foar iepenheit en ynspraek en kunstbilied en meisizzenskip en tsjin establishment en tsjin de reginten en de polysjes en de bazen en de ûnderbazen en de ûnderûnderbazen en tsjin de universiteit en de Akademy en de stavering en de Tsjerne. Lang libje Fidel en Dubcek en Theodorakis. It giet allegear om hwat goeds. Ik kin it allegear wol ynsjen en ik bin ek echt net to biroerd om in poat út to stekken. Der is in heel soad yn ‘e wrâld dat skeef sit en better kin. En dêr binne tûzenen alle dagen foar yn ’t spier, ministers en maetskiplike wurksters, keamerleden, monteurs en nutsbistjûrders, boargemasters en boppemasters, sosialisten en sa stadichoan, al hat it 50 jier duorre, ek net-sosialisten, sels pausen en professoren en fakbounsbistjûrders en jeugdlieders en polysjes en reklassearingsamtners en offisieren b.d. en fan justysje en wegewachten en fûgelwachten, iisklubbistjûrders en Feijenoord-supporters, sakelju en strjitmakkers, atoomgelearden en skoarstienreagers….” (Haadstik 12).

Oranjebitter: iis- en iiskâld weistopje ûnder yn de klimaatkast, de hiele hannel fersleutelje en de kaaie weismite tusken de sângerskrûpers.

Sels fyn ik it in net sa’n min autistysk trekje: it ferlet om jûns kertier foar alven op bêd te lizzen en net in minút letter. Dat jout my tsien minuten om klear te kommen. Tsien minuten om der nei ta te libjen. Konsintraasje is alles, idere kear wer, om in moai momint fan de dei foldroegen yn fokus te krijen. Myn freon kin sa’n oanstriid amper begripe, of eins hielendal net. Skyt der mar op, seit er faak heal gnyskjend, mar nei safolle jierren tegearre witte wy beide blinders goed wat syn ôfwaaid praat te betsjutten hat. Myn kornút fan sûnt jier en dei, hy hat in net te sêdzjen liif, genôch om him nacht út nacht yn oan te krûpen en fêst te hâlden.

Dan lis ik dêr te lizzen, oan myn kant fan it bêd, wylst myn freon (hjoed wol ik him hjir K neame, de K dus fan kornút, of fan kaaiman, of fan klontsje, fan kolossale kollektant, myn kachelmantsje, kûltsjeknikker en kakaokadetsje, hy dy’t libben mei beide hannen oannimt, hy dus dy’t myn man is), wylst er jûns let oars net as nei praatprogramma’s sjen wol om it nijs fan alle kanten noch ris ta him te nimmen, myn spûnske, myn krûpweiboaterke. Dan lis ik al yn ús sliepkeamer fan fiif by fjouwer, earst in minútsje op ’e rêch yn zenposysje, oant it net-tinken my ûnder fuotten hellet en ik yn gedachten troch de dei draaf. Wêrom moatte dat altyd myn minnichheden wêze, de foutsjes en myn fersinnen, de flaters en al it flau gedoch? Hoe’t ik hjoed it jûnsiten ferprutste, my yn de fingers snie, om neat lilk waard op de buorfrou mei har kabaal fan de gft-kontener, hoe’t ik by de super wer de pinkoade ferjitten wie, hoe’t eefkes letter in groteske hûn myn mieltsje fisk yn de fytstas opfrette woe en hoe’t myn ûnferwachts hurde skeet troch in fierders lege bieb galme.

It is acht foar alven as ik my betink dat wy, it folk, de massa, de kloften fan sûnt begjin de tiid net folle mear binne as plankton yn ’e weagen fan de oséaan. Komt der in weach, dan weagje wy mei, komt der in walfisk, dan fret dy ús op. Neat net dat wy der oan dwaan kinne. It libben oerkomt ús, wy jouwe it al of net troch, wy driuwe wat op en del en dat wie it dan. Myn man, dy dwaze Kollumersweachster hynstestrûper, op kommisje wol hy dy walfisk wêze.

Sân foar alven. Ik bin in wânlúsk. Ik lis op ’e linkerside, de rêch nei myn noch net dellizzende freon, de eagen eksakt op deselde hichte as de opljochtsjende digitale nûmers fan myn swarte wekker. K altyd mei syn go with the flow. Fan him moat ik safolle, moat ik it reid wêze dat meiswypt yn alle winen, meibûget yn de stoarm. Go with the flow ja ja, tajaan en meikrije, no ris ynskikke dan wer opsjitte. Spylje toaniel seit er, meitsje dy langer ast bist, skouders nei efteren en kin omheech. Opkomme en trochnaaie, heech Sammy, pak it libben by de lurven.

Myn konservator en kabalist, hy hat oeral in miening oer, wol dy ek hieltiten kwyt. Maklike en wiere wurden, dy’t lykwols by my gjin ûnderdak fine.

Seis foar alven. Yn gedachten tel ik werom fan sechtich nei nul. Nul!

Fiif foar alven.

Dêr stiet it, in minút lang. Myn minút. Digitale sifers dy’t yn in folslein lykwicht opljochtsje. Symmetry fan spegeljende identiteiten. Ikke dus. Sa’t ik wêze wol. In minút lang ha ik skoft mei de notiid, yn myn eigen romte hjir en no. It is goed sa, langer moat it net duorje.

Myn keardelswurker mei syn knûstfol moederaasje swypket om 1:11 ús bêd yn. Ek in moaie tiid, mar lang sa moai net. Hy draait him fan my ôf, ik draai my nei him ta. Mei de mûle yn syn nekke en tútsjes tusken ús yn siket myn linkerhân oer him hinne syn singeliere fêstichheid. It is goed sa. Wer in dei foarby.

 

In read fytske, in trochtraper sûnder remmen mei houten blokjes op ’e trapers en in pakjedrager dat inkeld mei ien moer fêstsitte wol. Op ’e dyk hâldt grutte broer de fyts oerein en ik klim der op. Hy seit fytse do dy kant mar op en dêr fyts ik hinne. Rjochting Tjaarda. Remje doar ik net, der is gjin ho te hâlden. Ik wit de wei. Fjouwer kear linksôf en ik bin werom foar it hûs. Dêr stean se te wachtsjen. Grutte broer is boas, mem skriemt en heit heint my op. Ik kin fytse.

DJS. De Jonge Spartaan, gymnastykferiening. In oare sport is der net. No ja, in iepen swimbad en de skaatsbaan yn ús taaltsje mar beide binne net foar alle dagen. Wetter te kâld en ik ha ommers sloppe ankels. Woansdeitemiddeis tegearre nei de Krukmansleane, myn broer en ik, hân yn hân wol ik ha. Fûgelnestjes yn de ringen, mâle fratsen op de lykwichtsbalke, kopkedûkelje op de lange matte. Dat slagget kreas, mar in ratslach bliuwt in brêge te fier. Sport is net oan my bestege.

De Albertina Agnesskoalle. Hege ruten, hurde banken, haaiemaaie op it skoalplein. Freedtemiddeis tekenjen, sneontemoarns foarlêzen. Ien kear yn ’t jier om beurten nei dokter Werkhoven, de skoaldokter. Sy wennet foar ús oer, nêst Wolthers, kantonrjochter fan kneppelfreedreputaasje. Juffrou Werkhoven hat altyd lekkere suertsjes foar de bern op de buorren, fan dy hurde reade boltsjes yn oan puntsjes draaid sellofaan. Op skoalle by har yn de leararekeamer moat ik op de pols blaze. Sy sjocht dan flechtich yn ’e ûnderbroek. En alle jierren wer dy stippeltsjeskleuretest dêr’t ik neat út meitsje kin. Moatst dochs ris kleur bekenne, jonge.

Peaskemerke by Tjaarda achter op it fjild. De opbou is it spannendst. Wy derhinne, broer en ik, op ús splinternije fytsen. Blau en wyt en nijerwetsk mei hânremmen dy’t alle amerijen los reitsje sille. Heit kriget der de hannen fol oan. Sûnder tasicht binne de fytsen dêr achter Tjaarda sa maklik delsetten dat in frachtwein oer broer syn fyts hinne rydt. Heit poer, broer sneu, mem treastget. Ik poater.

In pear jier lyn wolle wy nei de Overtún, in oerke kuierje yn it park, in bytsje genietsje fan âlde mânske beammen en simmersteatlike leanen, wer tûmelje yn ’e nostalgy fan myn bernejierren. Dêr wêr eartiids De Tinte stie en letter de Gaastras fan Batavusreputaasje wennen, hâlde lykwols drokte en alderaardichste jongkeardels ús tsjin. Se stjoere ús werom om’t wy gjin kaartsjes hawwe. Kaartsjes?

Blykber kinne se dit jier de kaartsjes net kwyt. Logysk, wa siket yn dizze faaie tiid de drokte op? De lêste wiken om it oere op Classic.nl reklame foar it Oranjewoud Festival. Elke oere krij ik wer it Oranjewâld fan doetiids foar eagen. De pleats fan Meine, Hakze dy Bakt ze, Jan Mankes syn Wâldsterwei, de Belvedêre toer, it Switsersk hûske tusken it grien. Truusje en Tropenfauna. Bylden fan hoe it wie. Och, alles went. Utsein in event.

 

 

 

 

‘Sies jonge, skink nochris yn, ik ferrêdzje my fan toarst. As dyn hearren der noch ta docht sil ik dy myn lêste fabel fertelle, de alderlêste. Nim der sels oars ek mar ien, want de wrâld giet mei alle skelmske streken lang om let foargoed nei de bliksem. Dat hast wis sels ek yn it nijs fernommen, of net dan?

Moatst witte, in fearnsjier lyn ha ik by oanskaf fan myn nijste Tesla in net min begnibbele hotelbon kado krigen en dy ha ik de ôfrûne twa wiken moai inkeld foar mysels fersulvere yn dat bûtenpleatshoteltsje dêr yn Beetstersweach. Myn dochter fan achttjin wilens lavearret tusken de koroanakontroles troch mei trije fan har freondinnen yn myn bolide op in maidentrip yn Frankryk. In aardichheidsje moatst mar tinke, bytiden moatte je yn fertrouwen de jongerein de kâns jaan om ferantwurdlik yn it libben te stean. Soks hjit loslitte, en och it is private lease hein, in dûk of in kraske mear of minder makket op it totaalplaatsje tsjintwurdich ek gjin sprút mear út. Alhoewol, alhoewol, de foarige kear hat myn eks fuort de earste dei yn de omkriten fan Vogelenzang in splinternije Landrover Defender oan smots riden, doe’t ien fan de seistûzen en noch wat deimen út de Amsterdamske Wetterleidingdunen har foar de wielen kaam. Sy hat it jammer genôch oerlibbe en no is it foar madam in aardige ferhaaltsje foar op de soos moatst mar tinke. En yn dizze selfietiid moatst in betûfte ego-anekdoate útdruklik net ûnderskatte.

Ik sil dy fertelle, Sies, wat haw ik in pear noflike wiken hân yn dat hoteltsje dêr midden yn Fryslân tusken de kreas beklauwe beamwallen. Poerbêst iten, in lekker bêd foar oerdeis, bûten âlderwetsk ritich waar, binnen moaie minsken dy’t de dei troch it libben smeitsje, gjin geëamel oan de kop en boppe-al in treflike betsjinning. Alle nachten efkes foar twaen krige ik in wake-up call om de Olympyske Spullen live te besjen mei wat piltsjes en pûden sjips fan myn provider foar de hân en om healwei sânen hinne in ûntbleate moarnsmiel tusken in tefolle oan kessens op it kingsizebêd. Wat hiene wy it dêr yn it smoute Japan wer kreas foar inoar, net? No, ik woe mar sizze. It docht in minske goed om mei rjocht en reden en sûnder prakkesaasjes wer ris frij deagewoan grutsk te wêzen op ús romroftich faderland. Ik sil dy sizze, it kaam my juster suver raar oer it mêd dat ik coldturkey samar fan dat prachtich platfoarm fan patriottysk joechei ôfstappe moast. No sil ik my dei út dei yn wer bekommerje moatte om de treurigens fan de minsken om my hinne, present company excluded fansels. Dus Sies jonge, jit my der noch mar ien. It kin lije, wy binne beide noch net alhiel fuortspield.

Werom yn it deistich bestean moat ik hjoed ôf oan wer tige woke wêze, neffens myn dochter dan. Fynsto dat ek? Fertel my dan hoe’t wy ek al wer soks dogge en wêrom en hoedatsa. Dat fan dy froulju op de Spullen yn har fierstente eroatyske klean is fansels in opleine pandoer. Oer trije jier yn Frankryk eltsenien yn boesgroenen mei lange mouwen en boksen fier oer de knibbels. Klear. Mar dat Astrid Roemer de priis fan de Nederlânske Letterkunde net krije mei fanwege har politike opfettingen is in gospe. Kinst it mei har iens wêze oer wat sy fan Desi Bouterse fynt of net, mar soks hat neat út te stean mei har kwaliteiten as skriuwer en har betsjutting foar it literêre lânskip fan Suriname. Se is op ’t lêst gjin politika. O sa. Also sprach Sarah Troelstra, ik nim noch ien fan dy. Hoe stiet tusken ús no de stân fan saken?

En dan hawwe wy ek noch it rapport fan it klimaatpaneltsje. Hiest fansels, Sies, al yn de gaten dat myn fabel dêr hjoed by einbeslút op útdraaie soe. Wat tinkst, soe ik op myn eks noch staasjejild barre kinne? Dat tegearre mei wat ik mei de tiid op myn Tesla werom krije kin soe ik in bestindich driuwend deakiste keapje wolle om as lêste Fries oer de Ingelsmanspleat it seegat út te dobberjen. Sies jonge, we nimme der noch ien, foardat ûnder de ûnomkearbere lêste sûndfloed de helhûnen by úzes it ljocht útdogge.’

 

 

 

Yn in iepening tusken it beamkeguod lâns de sleatskant mei útsjoch oer in greide grôtfol blierkoppen sit in meagere man op in klapstoel rjochtop en ûnferweechlik nei de kij te koekeloeren. Kommentaar fan in ferslachjouwer komt út krekt sa’n âlderwetsk transistorradioke as dy’t myn âldste broer begjin sechstiger jierren op syn brommer Dútslân út smokkele, in swarte Nordmende. Wer wurdt der in olympyske medalje oankundige, dit kear blykber fan in pear manlju dy’t in lytse 42 sekonden lang op in hurdfytsbaan yn ’e rûnte gisele hawwe. Tiemen Groen hat it doetiids fêst langer útholden.

‘Goud! Yes, wy hawwe wer goud! Blinders! Moai net?’ Hy hat it tsjin my, hy moat it wol tsjin my hawwe, want de frou dy’t op it flonderke flak foar him langút op’e bûk leit besjocht har bleate earmtakke fol einekroas en jout totaal gjin bliken fan meilibjen foar syn opteinens.

‘No, lokwinske,’ sis ik behoarlik entûsjast foar myn dwaan, ‘dat hawwe wy mar wer moai foar inoar. Sa bliuwe wy moai yn de toptsien fan it medaljeklassemint.’ It sportgebeuren yn al har fergonklikens kin my net bysûnder yntrigearje, mar op dit stuit fiel ik dochs de behoefte om te akkordearjen mei de man syn heitelânsgrutskens. Fan myn frou moat ik my tsjintwurdich wat mear in keardel fan de wrâld toane. Yn har eagen ynteressearje ik my tefolle inkeld foar dy pear saakjes dy’t ivichheidswearde hawwe en ‘dan komst der gau yn om.’ Soks seit sy dan, mei sy graach sizze, wylst ik ynsafier’t ik wit oars bepaald gjin ûnderlizzende kwalen of mankeminten ha.

De man op syn stuoltsje komt te praten oer spesjaal preparearre karbonnen Kogafytsen foar in priis dêr’t je in handsfree Tesla foar keapje kinne, oer op maat makke fytsskuon, oer wynmijende helms en oer lytse ribbeltsjes op ferpersoanlike sokken, wylst de frou foar my oer op it stalt earst har earm ôfspielt yn it skjin reage donkere wetter, om dêrnei in selfie te meitsjen mei de egaal reade kij op ’e eftergrûn. It libben is ommers fergonklik en sok fee stiet treflik stil genôch foar de wrâld oer. Ik sis ús mem nei dat dy reade kij dêr yn de fierte net werklik echte kij binne, net wêze kin want ommers gjin Frysk stamboek. En ús mem koe it witte, as boeredochter moast sy op har tsiende al ûnder de swartbûnten. O sa. Och, ik ha it ek mar fan hearren sizzen, ferûntskuldigje ik my as de frou my erchtinkend op en del sjocht, as heale kleurebline bin ik nammers amper tarekkenber. Dan begjint de frou mei in ekstatysk ferhaal oer de wearde fan blierkoppen foar fleis en molke beide en it nuveraardich libben yn poldersleatswetters.

‘Ik ha in blog,’ seit se. ‘Dêr skriuw ik alle wiken oer myn wurk as biolooch. Ik kin der net genôch fan krije, ik kin der net genôch oer skriuwe.’ In wyt flinterke bedarret yn har donker hier en dy stekt sa ôf dat sels de man it yn de gaten kriget. Hoeden giet er stean om te besykjen it koalflinterke yn ’e hannen te krijen, dat fansels net slagget want sok libben falt net fêst te hâlden. In blog sei se. Dat is ek sa, ik sit goed besjoen al te lang mei de kloaten foar myn eigen blog. Hat soks no ek ivichheidswearde of net? Der is mar ien manier om dat gewaar te wurden.