Koeneman, de âldste pakesizzer fan hast seis jier âld, is al in skoft biologearre troch dinosauriërs, fulkanen en lavastreamen. Doe’t er noch lyts wie, jonger noch as syn bruorke hjoed de dei, wie er in draak, in echte draak, dy’t op hannen en fuotten efter de sitbank wei pake op ien middei wol tweintich kear in gryslike skrik om ’e lea jage. Mar tsjintwurdich wol er neat mear witte fan sokke saken as draken, no wit er alles fan plante-iters mei lange nekken, lyk as de plateosaurus -ken pake dy?-, en fan ûnbidige fleisiters as… en dan komt er in rigele ûnmooglike nammen dy’t pake mar net ûnthâlde kin.

En stiennen. Hy hâldt al moannen o sa fan stiennen. Ut skoalle wei komt er thús mei wite en rûne stientsjes en bytiden mei in foech stikje semint. Hy sammelet se yn in skuondoaze op syn keamer, in skat dy’t pake by it oppassen alle wiken op ’e nij besjen moat. En dêr hat er pake mei, want pake is lyksa sljocht op stiennen. Hy hat se faak en folle kocht, op fakânsje yn Eastenryk of Noarwegen. Pake hat in fernimstige -fynt er sels- samling yn syn mancave op ’e souder, yn in glêzen fitrine dy’t er mar net ôfstofje wol, ek al seit beppe dat it nearne op liket en dat er him sa stadichoan wat skamje moat. Op ’e dolle rûs wit pake it goed te meitsjen. Hy seit tsjin Koeneman dat er de earstfolgjende kear by pake thús foar syn samling in moaie stien útsykje mei.

In pear dagen letter hat pake de hiele húshâlding thús te iten. Tafallich hat er wer ris in needsaaklik putsje foar syn skoansoan de HTS-er mei syn timmermanseach en twa rjochter hannen yn ivich opstrûpte mouwen. Koeneman is amper oer de flier of praat al oer pake syn stiennen. Wat in pake ienris tasein hat is yn bloed jitten en sa rinne pake en de beide jonges stiltsjes nei boppen ta, wylst harren heit op ’e knibbels yn ’e tún knikkerts út de kapotte wetterpomp fisket dy’t beide dogeneaten twa wiken earder ien foar ien út empiryske nijsgjirrigens der yn rolle hawwe.

De jonges steane op ’e stoel foar de fitrine en pake priizget syn samling stiennen oan. Koeneman lykwols kiest net foar de swarte lavastien fan Lanzarote, net foar dy platte glimmende stien út it Ertsgebirge en ek net foar dy iene ferstienne skulp fan Skylge, wol foar pake syn djoerste stien út Noarwegen dat wrachtsjes de prachtichste stien is dy’t ea yn it hol fan in man te finen west hawwe moat. Syn bruorke hat in lytser stien op it each, ien fol alderhande kleuren dy’t pake mei syn healgeare kleureblinens dochs amper ûnderskiede kin. De jonges strûze nei ûnder ta, optein en grutsk.

Pake fynt it mar in merakel hoe’t de bern tsjintwurdich de jas oandogge, fan plat op ’e flier omkeard ûnderstboppen sa oer de skouders. Dan seit pake fan o heden dat Koeneman syn stien, dy’t op de finsterbank leit te pronkjen, net ferjitte moat. It jonkje pakt syn stien en jout rinnendewei syn stien in tútsje. Samar in momint dêr’t pake fuortdaliks fan wit dat er dy nea ferjitte sil. Pake is pake en blykt net in bytsje grutsk op himsels.

In wike letter hellet pake Koeneman op fan skoalle. Syn juf stiet yn de doar en lit de bern ien foar ien pas nei bûten rinne sadree’t se wit wa’t de opheller is. Koeneman draaft nei syn pake om te fertellen dat hy der wer in tosk út hat. Hy djippet út syn rêchtas in minislúfke foar ’t ljocht dêr’t syn juf in kleurich keunstwurkje fan makke hat. Pake -dy’t sechstich jier nei de Blitzkrieg fan tosketrekker Von Keeken út Ketlik midden yn in grouwélich lange weropbou fan syn eigen gebit sit- knibbelet foar syn pakesizzer en besjocht it toskje en it fytserek dêr’t dy weikomt mei wiidweidige belangstelling. It liket oft der noch in stikje fleis oan sit. Pake jout de tosk werom oan it jonkje. Foarsichtich tutet Koeneman syn toskje alear’t hy dy wer yn it slúfke pleatst. Dat tosketútsjen makket dat pake ynienen syn plak wer wit. Foar syn pakesizzer is hy inkeld in foarbygeand ferskynsel en sa moat it ek wêze. Hân yn hân rinne se op it jonkje syn hûs oan, dêr’t beppe de tee al brún hat. Foar beide hat beppe ek ien fan dy lekkere likkoekjes klearlizzen.

“Sil wy nou mar begjinne mei it offisiéle fraechpetear? Dan lit ik de bân rinne, hear.”
“Oké!”
Marcel skeakele de rekorder yn.
“Dou hast, Rienk O Nanninga, dit jier de Homme Hindrikspriis woun. Dat is in greate eare. Sjochst it ek sa?”
“Ja, eare! Hwat is nou eare? Sjoch, ik sil dy sizze dat ik fansels bliid bin mei it jild en greatsk dat ik as skriuwer nou de heechste priis yn Fryslân krigen haw. Mar it aldermoaiste fyn ik dat myn fijannen noch lilker op my wurde. Dat is prachtich.”
“Hast dan dyn fijannen nedich?”
“Dat hat elkenien om himsels better to begripen, mar ik ha tige forlet fan har, hwant sy ynspirearje my ta machtige siden proaza.”
“Is it net hwat heechmoedich om fan jinsels to sizzen, dat men machtich proaza skriuwt?’
“Né, hwerom? Hwa’t te biskieden is, fortsjinnet fortrape to wurden. Mei de underdog haw ik neat út to stean. Ast hwat skriuwst, moatst sizze doarre: dit is myn wurk, dit is it bêste oant nou ta en hwat’t it net mei iens is, dat is in kloatsek.”
“Dou doarst it wol to sizzen.”
“Omdat ik wit dat ik gelyk haw. Hwa’t net foar syn eigen wurk ynstiet, kin wol ophâlde mei skriuwen. Dan is de kunst net tsjinne.”
“Dan fielst dy dus wol kunstner?”
“Ja wis en wrichtich wol! Hwat bin ik oars?!”
“It hat der nochal om spand datstou de priis krije soest. Kees fan Bier hie’m krekt like goed fortsjinne.”
“Kees is in goeije skriuwer en hy hie de priis om my ek wol hawwe mocht. Mar ik haw’m sels leaver fansels. En Kees fortsjinnet genôch.”
“Hwat fynstou fan Kees syn wurk?”
“Flot, en goed forteld, mar syn problemen binne to maklik. Hy jowt himsels der net yn. Ik leau ek net yn dy simpele haedpersoanen yn syn boeken. Dat binne fierstento domme minsken. Domme minsken bestean net, naïve wol.”
“Dat bigryp ik net, Rienk?”
“Dat kin ik ek net neijer forklearje. Yn alle gefallen hoechst gjin boek to skriuwen oer domme mantsjes. Boppedat, as Kees oer seks bigjint, is hy fierstento gau útpraet. ’t Is krekt, oft hy dêr in bytsje binaud foar is en dat bigryp ik net.”
“Dat bistou alhiel net.”
“Né, dat is wier, hwant neffens my binne seks en de godstsjinst it wichtichste foar elkenien.”
Underwilens wie Gryt wer súntsjes de keamere ynkommen en gie oan ’e gong mei wat forstelwurk.
“Ik kin my yntinke dat in hiele protte minsken har net safolle bikroadzje om ’e godstsjinst, Rienk.”
“Dat binne dan barbaren dy’t it wûnder fan it libben net bigripe en mei sokke lju haw ik neat oan ’e pet. Sokken ken ik net en wol ik ek net kenne.”
“Dat is nochal diktatoriael.”
Rienk wie wer dwaande in swart sjekje to draaijen, syn safolste yn koarte tiid.

It forsin, roman /  Drukkerij en Utjowerij Laverman N.V. , Drachten 1967, side 56-57

Wylst myn Amerikaanske maten op Martin Luther King Jr Day hoopfol wachten op de impeachment fan harren o sa geniale presidint wa syn namme wy net mear neame wolle, seach good old Lincoln op dizze jûn foar Biden syn ynauguraasje yn Washington DC del op myriaden ljochtsjes om de fiver foar syn monumint hinne. Ljochtsjes (en flachjes) dy’t mear as fjouwer hûndert tûzen Amerikaanske Covid-19 deaden symbolisearren (yn minder as in jier mear deaden as alle Amerikaanske slachtoffers yn de twadde wrâldoarloch byinoar…). Myn digitale brievebus rûn net allinne fol mei treffende berjochtsjes fan myn freonen mar ek mei nijsbrieven, updates en breaking news bulletins fan kranten, tydskriften en guon ferljochte treastjouwers, nijerwetse ynfluencers koart lyn yn myn libben talitten om der wat fan op te stekken of oars my der lekker tsjin ôf te setten.

Sa kaam ek foarby myn wyklikse opwekkingsbrief fan in Diana Butler Bass mei de titel Reflecting Pool: A litany for Grief and Courage. En wat seach ik samar? In gedicht fan myn held Carl Sandburg, the people’s poet. Al fjirtich jier ha ik syn samle wurk yn de kast stean, dêr’t er ea in Pulitzerpriis foar wûn hat. Wat sei, hy hat trije kear de Pulitzer wûn, ek foar syn biografy oer Abraham Lincoln. Sandburg wie in sweager fan Edward Steichen, de ferneamde fotograaf en de man achter de foto-oersichtstentoanstelling The Family of Man (1955 – permanint te sjen yn it kastiel fan Clervaux yn Lúksemboarch). Dy samling foto’s binne bygelyks krekt sa nostalgysk oandwaanlik as de film Fanfare fan Bert Haanstra út 1958.

It gedicht fan Sandburg dat foarby kaam hjit “The Long Shadow of Lincoln: A Litany”. It giet oer de boadskip fan Lincoln foar it Amerikaansk Congress op ien desimber 1862 en dat te meitsjen hie mei de Amerikaanske boargeroarloch en dus fansels oer de ôfskaffing fan de slavernij. Dat wie ien moanne foar’t hy de histoaryske Emancipation Proclamation ûndertekene.

(We can succeed only by concert. . . . The dogmas of the quiet past are inadequate to the stormy present. The occasion is piled high with difficulty, and we must rise with the occasion. As our case is new so we must think anew and act anew. We must disenthrall ourselves. . . .)

It lange skaad fan Lincoln: In Litany troch Carl Sandburgh (1970)

Wês drôf, wês kalm, wês goed,
bring de mannen fan stof teplak
hillige yn weinspoaren en sleaten,
bestriden bonken ûnder de glêde blauwe see,
antlitten kriichsketten yn it ôfgeand wetter.

Wês in broer, as soks mooglik is,
foar de manlju dea moarde yn kriich
elk yn syn eigen hoeke op ierde
of fjirtich fiemen ûnder see
oare kant it droanen fan kanonnen,
oare kant it dragen fan in grutte klok,
elk mei in binnenst en in nûmer,
elk mei syn steapel geheimen,
elk mei in eigen dream en yngong
en no boppe oer lange winen sûnder ein
mei it hieljend liet fan tiid,
stilte en sliep yn ’e slyt fan tiid.

Meitsje dyn ferstân ta skerm en helm.
Sjong djip, sjong heech, sjong fûl.
Lit dyn laitsjen los
Bring de frede meikoarten teplak:
“Wy moatte ússels frijmeitsje.”

Wês in broer, as soks mooglik is,
foar de manlju flikkere yn foarste linys
yn djoer befochten stellings
dy’t se djoer befochten fêstholden
en wêr diene se it foar,
se hiene suver gjin praat,
mei it lean lieten se it sizzen,
de oantinkens net besprutsen,
wat se diene wie oare kant de wurden,
wat se namen sa djoer befochten.
Wês drôf, wês kalm, wês goed.
Gûl as it oars net kin
En gûl iepen en sûnder skamte
Foar dizze alters oer.

Der binne wûnen foarby de wurden.
Der binne kreupels net sa skansearre
as de kloften dy’t rjochtop rinne.
Der binne deade jonges
mei polzen fan stiltme
dy’t ien en al muzyk
achter tichte lippen hâlde,
wat se diene wie foarby de wurden,
harren dreamen lyk as as harren deaden
oare kant it moai en maklik praten,
alles wie jûn oant neat mear te jaan.

Der is stof dat libbet
mei dreamen fan de republyk,
mei dreamen fan de Family of Man
fier ferstruid oer in skrimpen wrâld
mei âlde tsjinstregelingen,
âlde kaarten, âlde hânwizers
ferskuorre ta flodders,
sketten ta flarden
brând yn in stoarm fan fjoer
ferlern yn moardpartijen,
fertige yn pún en jiske.

Der is stof dat libbet.
Ut in graniten grêf wei,
Ut in brûnzen sarkofaach,
Los fan stien en koper
Stekt in wytreke geast
Syn hân fan bewâld omheech
Ut namme fan dreamen om foar te stjerren,
Ut namme fan manlju waans stof azemje
fan dreamen wurdich om foar te stjerren,
en dat diene se oare kant de wurden,
oare kant it moai en maklik praten.

Wês drôf, wês kalm, wês goed,
Bring, ûnder God, al it stof teplak
hillige yn weinspoaren en sleaten,
bestriden bonken ûnder de glêde blauwe see,
antlitten kriichsketten yn it ôfgeand wetter.

Sjong djip, sjong heech, sjong fûl.
Meitsje dyn ferstân ta skerm en helm.
Lit dyn laitsjen los
As stipe en in ring fan treast.

De ierde laket. de sinne laket
Om elke wize risping fan minsken,
Om minsken dy’t frede sjogge
by it ljocht fan dy âlde hurde leare:
“Wy moatte ússels frijmeitsje.”

The Long Shadow of Lincoln: A Litany by Carl Sandburg (1970)

Be sad, be cool, be kind,
remembering those now dreamdust
hallowed in the ruts and gullies,
solemn bones under the smooth blue sea,
faces warblown in a falling rain.

Be a brother, if so can be,
to those beyond battle fatigue
each in his own corner of earth
or forty fathoms undersea
beyond all boom of guns,
beyond any bong of a great bell,
each with a bosom and number,
each with a pack of secrets,
each with a personal dream and doorway
and over them now the long endless winds
with the low healing song of time,
the hush and sleep murmur of time.

Make your wit a guard and cover.
Sing low, sing high, sing wide.
Let your laughter come free
remembering looking toward peace:
“We must disenthrall ourselves.”

Be a brother, if so can be,
to those thrown forward
for taking hardwon lines,
for holding hardwon points
and their reward so-so,
little they care to talk about,
their pay held in a mute calm,
highspot memories going unspoken,
what they did being past words,
what they took being hardwon.
Be sad, be kind, be cool.
Weep if you must
And weep open and shameless
before these altars.

There are wounds past words.
There are cripples less broken
than many who walk whole.
There are dead youths
with wrists of silence
who keep a vast music
under their shut lips,
what they did being past words,
their dreams like their deaths
beyond any smooth and easy telling,
having given till no more to give.

There is dust alive
with dreams of The Republic,
with dreams of the Family of Man
flung wide on a shrinking globe
with old timetables,
old maps, old guide-posts
torn into shreds,
shot into tatters
burnt in a firewind,
lost in the shambles,
faded in rubble and ashes.

There is dust alive.
Out of a granite tomb,
Out of a bronze sarcophagus,
Loose from the stone and copper
Steps a whitesmoke ghost
Lifting an authoritative hand
In the name of dreams worth dying for,
In the name of men whose dust breathes
of those dreams so worth dying for,
what they did being past words,
beyond all smooth and easy telling.

Be sad, be kind, be cool,
remembering, under God, a dreamdust
hallowed in the ruts and gullies,
solemn bones under the smooth blue sea,
faces warblown in a falling rain.

Sing low, sing high, sing wide.
Make your wit a guard and cover.
Let your laughter come free
like a help and a brace of comfort.

The earth laughs, the sun laughs
over every wise harvest of man,
over man looking toward peace
by the light of the hard old teaching:
“We must disenthrall ourselves.”

 

In frou yn myn libben is ien fan dy nijsgjirrige minsken dy’t alles wat bysûnder is neier beskôgje moat. Sy kin in prachtige beam net foarby rinne sûnder in foto te nimmen, sy wiist my mei myn beheind kleurûnderskiedingsfermogen op it ferskaat oan ljochttinten troch de ûndergeande sinne; sy wol op har fiif en santichste de wrâld bereizgje en foaral frjemde eksoatyske plakken opsykje, it leafst allinne. Foar my is noch it meast opmerklik dat sy nea wolven op ’e dyk sjocht, sy tinkt allinne mar yn mooglikheden en de withoefolle kânsen dy’t se krije sil. De spegel yn ’e auto brûkt se net, wat achter har leit is letterlik en figuerlik oer en foarby: it ferline sil foar har wol in betsjutting ha mar is wis gjin ballêst dat se meitôget.
Ik sei dat sy foar my in fleurich foarbyld is om dochs ek ris ûnbekende paden te berinnen.
En sy sei: krekt do bist foar my in foarbyld om earder en makliker ta mysels te kommen, om my net altyd sa stomme hastich te smiten op hieltyd wer nije projekten. Ik kin bytiden sa wurch wêze fan dat flinterige yn my.

Der is ek in freon dy’t fan jongs ôf oan it wêzentlike karakter fan dingen trochhat. Yn alle helderens sjocht er ûnophâldlik enerzjydieltsjes sweven yn ’e loft. By de ien nei de oare kent er yn de minsken it aureoal werom fan wat miskien harren siel is, hy wit wêr’t de boarnen fan pine en kwea lizze en ik wit dat hy fertelle kin wat de takomst my bringe sil. Foar my is lykwols it meast  opmerklik dat er sa hoeden en beskieden omgiet mei syn ynsichten en kennis.
Ik sei dat hy myn stimulâns wie om by tiden bûten myn pseudo-wittenskiplik en agnostyske komfortsône te stappen. Om dan te bespeuren dat it bestean der miskien wol hiel oars by leit. It konsept bygelyks dat alles en elkenien ûnferbidlik mei-inoar ferbûn is. Soks hâldt fan natueren in noflik en waarm gefoel fan kompassy yn. En as dat sa is, wêrom soe ik dit dan gjin God neame wolle? God as gedachte eksperimint.
En hy sei: mar krekt do bist foar my in typysk foarbyld út de reële wrâld, ien dy’t fan rjochten leaut yn wat konkreet sichtber is, ien dy’t der ûndûbeldsinnich fan oertsjûge is dat allinnich de minske de wrâld feroaret, net hegere machten dy’t in bepaalde bedoeling of in foaropsette plan hawwe. Witst, bytiden kin ik sa wurch wêze fan de betizing yn de minsken.

Dan is der ek noch dy buorfrou dy’t orizjinele tinkwizen en ynsichten hat, mar dêr net in saak fan makket en as begjinsel der nea mei te keap rint. Se lit de wrâld sa fier mooglik net yn har libben komme. Want wêrom soe se sa nedich op ’e hichte bliuwe moatte fan alles dat der bart, wêrom de details witte wolle oer saken as dy klimaatkrisis, de polityk yn De Haach of yn Ljouwert, lit stean dy yn Washington of Brussel? De telefyzje stiet meastentiids út, in computer is der net en de telefoan yn de gong hinget dêr allinne om by need te skiljen. Op ’e radio wol se it leafst Bach en Beethoven beharkje sûnder kletserij en stupide telefoanspultsjes. Oerdeis wol se wat kuierje en túnkje, alle wiken boeken út ’e byb, sa no en dan by my in bakje dwaan en inkeldris har grutte bern oer de flier. Sa is har bestean en dat foldocht. Wat is de wearde fan stribjen nei better en noch mear? Wêr Abraham de moster hellet en hoe’t dy smakket is har blinders goed bekend, mar soks sil se perfoarst net oan ’e grutte klok hingje. Goed is genôch, better hoecht net en de miening fan in oar is net minder as dy fan har.
Ik sei dat har foarbyld fan beskieden en stadich libjen my tige sinnige. Lit de wrâld de wrâld, ommers wêrom soene wy oaren wurch meitsje mei ús tefolle oan stoere opfettingen en stânpunten fan stien, en wêr stiet skreaun dat wy ús alderhande yllusoire ferplichtingen en ferantwurdlikheden op ’e hals helje moatte?

En sy sei: mar net alles is wat it liket.

It mei dan sa wêze dat it bestjoer fan in lân jo neat oangiet’, sei de twitterpresidint yn de earste moanne fan syn rezjym tsjin de jongfeint dy’t dei út dei yn op ien fan syn golfterreinen as greenkeeper dwaande wie, ‘mar dochs soe ik jo freegje wolle hoe’t dit machtige lân bestjoerd wurde moat.’ Earst woe de jonge net antwurdzje, mar doe’t de twitterpresidint syn fraach werhelle, sei er: ‘Wêryn soe it bestjoer fan in lân ferskille fan de soarch foar in golfterrein? Helje gewoan alles fuort wat yn ’e wei leit of wat it grûngebiet skea docht.’ Doe bûge de twitterpresidint ien, twa kear de holle oant op ’e grûn, rôp de jonge út ta de bêste twittertsjoender fan it lân, en loek him werom as kluzener yn ’e mistige bergen. Nea hat de wrâld wer wat fernommen fan dy twitterpresidint.

Moarns om healwei achten begjint it mei tee setten, wilens nim ik it lêste nijs op teletekst troch en, net te ferjitten, lis ik de earste wordfeudsjes fan ’e dei. Dêrnei mei twa mokken tee werom nei boppen ta om, krekt hoe’t ús sin der by leit, al of net de nije dei mei leafde yn te wijen. Letter dan, nei it brea-iten en toskpoetsen, is der alle tiid fan de wrâld foar twa bakjes kofje mei krekt safolle moalkoekjes, de kranten en it angelsaksysk nijs op ynternet. Oant foar koart soe ik dan de fierdere dei it leafst wat skriuwe, mar dêr ha ik de lêste moannen hieltyd minder nocht oan. Wat falt der te skriuwen as der noch safolle te lêzen is?

De holle stiet my tsjintwurdich it meast nei it lêzen oer sinjouwing (ik meitsje my wiis dat ik wat myn karakter oanbelanget folle mear in skôger as in dwaner bin; it dwaan oan sinjouwing lit ik graach oan oaren oer). Sa ha ik no in boek yn ’e hannen fan René Ransdorp, Zwervend met Zhuang Zi – Wegwijs in de taoïstische filosofie (Utjouwerij Damon, Budel, 2008). In nijsgjirrich boek, dêr’t ik de helte net fan snap, mar wat it grûnbegryp oanbelanget ha ik tink wol it ien en oar yn ’e smizen. Jou altyd bliken fan ienfâld, koesterje it losse en it frije en ferminderje algeduerigen selssucht en it ûnbidich grut begear. No wist ik dit al langer, -sa stadichoan bin ik wol in bytsje betûft yn it libben-, mar krekt as mei de bibel en alle wiken wer in preek yn ’e tsjerke kin it gjin kwea om oannimlik fûnemintele wierheden faker te hearren en te witten dat ek ien as Zhuang Zi (út te sprekken as Dzwang-dze) sokke saken op’e kop ôf 2332 jier lyn al opskreaun hat. Djippe wierheden binne ûnfergonklik en wêrom soe sa’n essinsje fan duorsumens ek net wat betsjutting oan myn tafallich bestean jaan kinne?

Konfucius sei tsjin Jan Hjoed: ‘Jan jonge, hear ris, dyn famylje is earm en dyn wenning liket my hiel rykrakkich. Wêrom soest gjin amtner wêze wolle, dan hast in moai fêst ynkommen en ast tûk bist dêr boppe-op noch aardich wat hânjild.’ Jan antwurde: ‘Nee achte hear, ik winskje gjin amtner te wêzen. Bûten de stedsmuorren haw ik twa bunder lân, dat is genôch om fan te iten. Yn de stêd haw ik in heale bunder, dat is genôch foar it meitsjen fan side en linnen. Mei myn lút kin ik mysels faak genôch fermeitsje. Ik haw foldwaande oan de lear fan de master, dat ik alle dagen ynmoedich bestudearje, om my sels gelok te besoargjen. Nee, ik winskje echt gjin amtner te wêzen.’
Dêr ferblikke Konfucius ryklik fan en sei:’ Hast in treflike hâlding, Jan Hjoed! Ik ha sein heard: Wa’t wit wat genôch is, moardet him net dea om ’e wille fan wat profyt, wa’t wit wat foldienens is, wurdt net benaud as er wat ferliest, en wa’t syn inerlik kultivearret, skammet him net dat er gjin maatskiplike posysje hat. Dat sis ik al hiel lang en no pas sjoch ik it belicheme, yn dy, Jan Hjoed! Sa krij ik it mei.’ ‘Wolle jo, hear, omstean? Jo de bunders lân en ik wat swalkje troch de wrâld?’ frege ús Jan. Mar Konfucius rekke net yn ’e war. Hy hat inkeld alles opskreaun.

As jongfeintsje fan sechstjin, santjin jier mocht ik soksoarte wierheden ek al graach sammelje en úttype. Op in stuit hie ik op ’e muorre fan myn studintekeammerke yn Tilburch trije A-4 siden  fol wiisheden en sûne libbenswizen ûnder inoar. Net dat ik der nei libbe, ûnderweis nei kollege en op de weromreis jûns yn de kroeg fergeat ik se rillegau. Nei’t ik ferhuze nei in gruttere keamer en der famkes oer de flier kamen bin ik myn lange list fan post-puberale of pree-folwoeksen wiisheden kwytrekke en dat spyt my noch hieltyd. No sykje ik se wer, de net brûkte wiisheden út myn libben. Op myn acht en sechstichste, mei in flueske oalje op it wetter, wol ik tinke dat se my mear fan pas komme as doetiids tusken it skarreljen troch. De wiere wearde fan myn ûneachlik bestean, ik sil it fine moatte en fêsthâlde, wol it sa graach wat langer bewarje om my der nachts yn te koesterjen.

Gau no dit stikje op de blog sette en dan fierder mei it útsykjen fan in nije auto. Myn longlist fan langsten ha ik al werombrocht ta in shortlist fan hotrods. Op dit stuit stiet boppe-oan de nijste Tesla, se sizze dat it in hiel seksy auto is. Hy sil yn stimmich swart moai by de kleur fan de foardoar passe. Yn de private lease kin ik mei de rinte op myn liif sa’n auto krekt betelje en oars by de kofje moarns mar in moalkoekje minder.

Yn de nacht fan moandei 19 novimber 2001 ride trije mannen om healwei tolven yn in alve jier âlde fiifbaks Seat Marbella Special út de útsloerde arbeidersbuert Villaverde fan Madrid rjochting it noardwesten. Yn de kofferbak lizze trije pistoalen, twa Kalashnikovs, in rêchsek mei ûnder mear in flesse Katalaanske Campo de Borja fan de wynkoöperaasje út harren bertedoarp, in stikmannich stevige touwen, in kilo semtex en noch wat oar guod dat dy nacht miskien fan pas komme kin.

De Guardia Civil moat yn alle gefallen mijd wurde en dus reizgje de mannen binnentroch oer de M600, om nei trije kertier foarby Pino Alto de tsjustere driigjende bergen fan de Sierra de Guadarrama yn te riden. Nei nochris trije kertier komme se oan by it stedsje dêr’t se wêze moatte en dat se al jierren en jierren haatsje as de pest. Se ride de Escorial foarby en parkeare de auto op twa strjitten fan it tsjerkje. De âldste fan de mannen, in Pintano fansels en net de earste de bêste, nimt de semtex en twa doazen yn ’e hannen, de beide oaren pakke de gewearen en it is de sjauffeur dy’t kontrolearret oft syn flesse reade wyn wol in skriuwdop hat.

Se hawwe twa kilometer te rinnen oer in boskpaad dat it doarp útslingeret de bergen yn lâns in ferfallen bodega. De pista forestal bringt de trije mannen yn in lyts oerke achter de Valle de los Caidos, it pompeuze grêfgebou fan Francisco Paulino Hermenegildo Teódulo Franco y Bahamonde Salgado Pardo, yn libben in lyts keardeltsje mei in falsetstemme dy’t him sels neamde El Caudillo de España por la Gracia de Dios, sis mar de Spaanske diktator foar it libben yn namme fan God de Almachtige. (Ien kear hat Franco Hitler moete, yn in treinkompartimint op it stasjon fan Josse de Haan syn Frânske grinsdoarp Hendaye, oan de Golf fan Biskaye. Hoe faak soe Josse wol net op dat stasjon west hawwe? Ek Hitler koe Franco net luchtsje.)

De trije mannen rinne om de rots mei it hege krús hinne en komme út oan de achterkant fan it monumint. De jongste fan de manlju, hy dy’t ek wol Pedro el Conquistador de las Fachadas neamd wurdt, begjint oan it beklimmen fan de ferduld glêde wytmoarmeren achtergevel. Folle earder as se ferwachtsje rôlet der in tou nei ûnderen ta en kin Pintano sels lâns it meast rjochtse kezyn nei boppen ta klimme. De tredde man, in keardel dy’t faaks net folle seit mar de tûkste skerpsjitter is en in poerbêste sjauffeur, bliuwt ûnder om de saakjes goed yn de gaten te hâlden.

Pintano en Pablo rinne linksom lâns de râne fan it dak nei de foarkant fan it monumint. Boppe de yngong, op in brede richel twa meter ûnder harren, stiet it mânskbreed byld fan Maria dy’t Jezus fan it krús ôf hoeden delleit. No komt it foar Pintano der op oan. Hy hellet de semtex út in trommel en hat trije minuten nedich om it tiidsmeganisme te befêstigjen. As er dêrmei klear is lit Pedro him oan in tou ôfsakje om it eksplosyf te klamjen tusken it rjochterboarst fan Maria en it heal lizzend linker boppeliif fan Jezus.

De eksploazje is set op seis oere yn de moarn, as der fêst noch gjin minsken by of yn it monumint binne ta gelegenheid fan de ienentweintichste stjerdei fan de Generalissimo. De trije mannen hawwe no twa oeren en in kertier de tiid om fuort te kommen. Dat slagget mei glâns. Se ride yn de gammele Seat sûnder fierder gedonder nei it noarden ta, nei in bûtenwyk fan Segovia om by lânslju earst de nacht en dan de dei út te sitten.

Yn de nacht fan tiisdei op woansdei ride se it hiele ein op hûs oan nei Katalonië, mar dan witte se al dat de oanslach finaal mislearre is. Pedro seit it dat it godlik foarbeskikt wie, Pintano tinkt dat it net oars kin of dat der koartsluting sitten hat yn it tiidmeganisme. De tredde man, de stille sjauffeur, hat ûnderweis net folle te fertellen. Hy moat tinke oan de lege wynflesse mei it kleurich etiket dy’t er ferjitten hat yn syn rêchsek mei it Estelada Blava flachje te dwaan.

******

Miskien gie it sa, de oanlieding foar De Flecht fan Viktor, Jan Schokker syn nijste boek. It sil ús bruorrebân wêze fansels, mar ik soe sizze dat Jan syn lêste boek bysûnder nijsgjirrich is. De Flecht fan Victor is al mei al syn seisde yn de foar Fryske begripen fertroude Ale Alema-rige en neffens my ien fan syn bêste. Mei de jierren wurdt it skriuwen fan myn broer yn alle earlikheid der net minder op. Miskien sit der net sa folle fan syn aparte humor yn as yn syn earste boeken, mar dêr stiet tsjinoer dat dit lêste boek wrachtsjes in wrâldske djipgong hat en bytiden skerpe observaasjes.

Dus, fernim hoe’t Ale Alema him de kop klaut oer wat der no wer yn syn Bontebokster achtertún te skaffen is. Lês wêrom en hoe’t dy Victor Pintano hielendal út Katalonië jierren letter yn Fryslân bedarret, nim kennis fan frjemde politike ûntjouwingen út in fier ferline en kom wer ris te witten hoe’t in strider him wol út de fjochterij tebekklauwe kin mar dat de ivige kriich oer wat yn fredesnamme rjochtfeardichheid wêze moat noait in kear út de oprjochte strider te slaan is. Krekt ast der it minst op berekkene bist sille de emoasjes en it ûnberekkenbere hert dyn freedsum en noflik bestean yn minder as in suchtsje opblaze. Der komt nea in ein oan. Oan myn twillingbroer syn Ale Alema-rige yn earsten lokkich ek net.

Yn Fryslân by in âld kunde mei twa pakesizzers yn ’e achtste groep fan de basisskoalle. It praat komt, nei’t wy lang om let it waar besprutsen hawwe en it kromme koroananormaal, ús ôfbrutsen fakânsjeplannen, de al of net nije kânsen fan Cambuur, it frij op ’e kop tikjen fan Fryske e-boeken en Trump syn tegnjirdzjend twitterjen, op it Frysk dat de twilling ek yn dit lêste skoaljier amper leard hawwe.
‘Moatst ris sjen,’ seit de pake fan myn leeftiid, ‘hoe bryk it der by stiet.’ Hy hellet syn mobyltsje út de kontbûse en lit my wat berjochtsjes fan de feintsjes sjen op Whatsapp. ‘Se kinne de bok melk prate, mar as it op skriuwen oankomt roait it nergens nei.’ “Nee, ik wit net wear ik langs mot, ik bin dur nooit jerder west, dot is wol jammer hé pake.”
‘Meist noch bliid wêze dat dy beide teminsten besykje Frysk te skriuwen,’ sis ik.
‘Se krije fan my daliks de wyn fan foaren as se soks net dogge, mar eins soe ik harren ûnderwizers in slach om ’e harsens jaan moatte. Broddelwurk, dat skoalgean fan tsjintwurdich.’

Ik freegje him of hy It Nijs ek lêst, mar fan de iennige echte Fryske krante op ynternet hat er gjin flau idee. Of hy dan wolris fan de Ried fan de Fryske Beweging heard hat? Sis Tsiis dan? Noch minder. Sels de namme Abe de Vries seit him neat, mar myn âld skoalmaat is dan ek in Ljouwerterlêzer fan tige koart om ’e hoeke. Ik lit him de skôging fan De Vries lêze, oer it nije learplan foar ûnderwiis yn it Frysk dêr’t Cedin mei dwaande is. (link)

‘Wat stiet hjir no eins?’ freget er. ‘”…fierdergeande etnisearring fan it Frysk ûnderwiis…”? Sokssawat moat wol tige slim wêze, as ik it sa lês.’
‘Se leare fan alles oer hoe it is om in Fries te wêzen, en oer wat bygelyks typysk Fryske gewoanten binne en hoe wichtich it Frysk as taal is en hoe kwalitatyf ûnderskiedend in oprjochte Fries wol net is, mar ûnderwilens fatsoenlik de Fryske taal leare, ho mar.’
‘Is dat wat etnisearring is, datst bewust bist in Fries te wêzen?’
‘It is yn oerdrachtlike sin it hysjen fan de bern yn Fryske dracht, mei witst wol fan dy nuvere sulveren earizers op ’e kop. Mar blinders, it Fries wêzen is dochs mar in lyts partsje fan ús! Eins allinne mar it feit dat wy Frysk prate. In Fries is ommers safolle mear as in Fries! Ik bin ek Nederlanner, Europeaan, wrâldboarger, hetero, keunstminner, Dylanfan, ien dy’t graach dit en dat lêst en in psychopatologyske masogist en und so weiter und so fort.’
‘Dus ek neffens dy soe it Frysk ûnderwiis net gean moatte oer bewustwurding en noarmen en wearden en tradysjes en mear fan sokke stimmige saken?’
‘Earst ferdikkemy it fûnemint, en dat is it behearskjen fan ús taal! Deeglik prate, lêze en skriuwe! Oars witte dy semi-analfabete Frysk yndoktrinearre pakesizzers fan dy net hoe’t se letter yn Amsterdam of yn San Francisco it paad sykje moatte tusken al dy net-Fryske aliens.’
‘Wat moatte myn bernsbern no yn ’e frede yn San Francisco? De hippys dêr lizze al lang stoned ûnder de grêfsarken en is Fryslân oars net goed en grut genôch?’
‘Sa’n Abe de Vries, dat is der no ien dy’t roppen bliuwt yn ’e woestyn en hast gjinien yn dit lân fan Bokwerd lit him witte dat se him hearre.’
‘Sokke minsken moatte der ek wêze. Wolst wat drinke?’
‘Hast in wyt wyntsje foar my kâld lizzen?’
‘Do witst, yn dit hûs komt sûnt altyd inkeld bearenburch.’

Foar my leit de wearde fan in earst ûnbegryplik gedicht fjouwer dagen letter. Fiif oere moarns kin de sliep my net mear fetsje, ik jou de frou dy’t sliepen bliuwt in tútsje efter op it hier en printsje de seis strofen út mei wat liket in glês-yn-leadplaatsje om werom op bêd nei desimber fan Jacobus Q. Smink te ûnttizen.

De earste kear lêzen wie ik al by it fleanpapieren blêd der gâns foar wei, mar it wurdsje sânerij bleau my troch de kop singerjen. By ús yn Hillegom is De Zanderij tusken it stasjon en it doarp it âldste bollefjild yn dizze kontreien, de provinsje wol dêr goed twatûzen wenningen hawwe mar sa net de nimbys fan de lokale polityk dy’t net fan rjochten in boadskip hawwe oan Amsterdamsk oerskot.

Gazelle, dy oare fytsfabryk en dus net de echte fan by ús op it Feen, skreau yn de sechtiger jierren in wedstriid út foar in slachsin en ik hie de moaiste fansels oer in ingel dy’t fytste as mige der in gazelle oer de tonge -no ja yn it Nederlânsk rymde it teminsten-. Myn priis wie yn pytpellefytsbelle mar fierders haw ik der neat mear oer fernommen.

Ek myn himmelste auto wie in Mazda, in donkerblauwe station mei twa trijetsjillerkes op it ymperiaal, dat yn de Dordogne op de camping altyd yn ’t sicht fan de tinte stean moatst oars wie de jongste o sa bang dat wy net mear thúskomme koene.

Thús lei it grut kabouterboek fan Rien Poortvliet op ús te wachtsjen dy’t myn âldste broer in pear moanne foar Sinteklaas yn seisfâld foar noppes op ’e kop tikke hie en myn soan fûn dat boek hiel wat nijsgjirriger as dy ivige ferhaaltsjes fan Jip en Janneke.

Ik bin kleureblyn yn it swart-wyt spektrum en miskien dêrom sljocht op glês-yn-lead.

Om sân oere hinne waard de frou wekker en ik fertelle wakker besoarge dat wy foarearst mar net nei Suriname op fakânsje moasten. No sa bliuwe der yn wêzen gjin lannen mear oer, sei se, litte wy dan hjoed mar de papieren ynfolje foar flierisolaasje en in hiele keppel sinnepanielen.

Otto-Jan Stemerdink, kammeraat en buorman sûnt hiel wat jierren, hat sa’n masyntsje dat er twa kear yn de wike in setsje oer it hiem fan syn bungalow hinnewerje lit om it gers te meanen.
‘Wol it wat slagje, Otto ?’, freegje ik oan it ein fan de moarn. Ik leun tsjin it skud fan wjerskanten mei myn fjirde of fiifde prosecco yn ’e hân, want fan ’e middei sil neffens Pyt it waar flink feroarje en as Pyt soks seit dan moatte wy der foar op klear wêze.
Otto is de ûndernimmer fan ús beiden, altyd klear om wat nijs te besykjen, sjocht oeral en alle kearen jild op de dyk lizzen. Ik net, ik bin de logistike man. Wat Otto úttinkt, regelje ik. In gouden keppel binne wy, o sa betûft.
‘Wat is it in aardichheidsje, net? Ik kin der oeren nei sjen, hoe’t sa’n robot foar my it wurk docht. Op en del by rein en wyn. Wat oars, hast it nijs heard oer it oprôljen fan dat drugslab yn in skuorre oan de Binnenwei by Achter-Drempt yn Gelderlân?’
‘Wearde lytse tsien miljoen Euro, kilo’s grûnstof foar Crystal Meth en trije bûtenlanners oppakt. Lytsspul. Idioaten. Mar wat in tafal net? Do komst dochs út dy omkriten?’
Otto-Jan is Graafschapboer út Doesburg, dy’t noch minder fan Vitesse hawwe moat as ik fan dat klubke dat Kambuur hjit. Myn kompaan is der wis fan dat de Graafschap mear as it folste rjocht hat om te promovearjen. Nuvere minsken, dy Gelderlanners.

‘It komt blinders tichterby, fynst ek net?’ sis ik fluch om it dizze kear mar net wer oer dat domme fuotbaljen te ouwehoeren. Dat wurdt gau ferfelend. ‘Wy moatte oppasse! Lit de plysje dy labs yn it suden mar moai oprôlje, dêr stikt it al sûnt de Spaanske tiid fan de smokkelers en de maffia en de stikstof fan de bargen.’
‘Wat hat dat der no wer mei te meitsjen? Slachtest der mar wer raar yn om, maat. Wurdst dochs net senuweftich, wol?’
‘Fansels net.’ Ik sjoch him yn de eagen. Otto-Jan laket lykas allinnich hy laitsje kin. ‘Lang leve meld misdaad anoniem’,’ seit er, ‘0800-7000, ûnthâlde dat nûmer. Oer fjouwer wike bisto oan bar om te beljen. Ik wit fan noch in pear buorkerijkes dêr’t de Kolombianen en dy Meksikanen yn dwaande binne. Ien yn de polder, de oare net fier fan it Gelredome. Dy belje wy as Vitesse wer ris in thúswedstriid hat. As se dan net fallyt binne teminsten. Wy, wy kinne noch wol efkes foarút mei ús beiden.’
Noch twa moannen wit ik, dan hawwe wy alles wol sa’n bytsje yn de tichte fetten en moai op wei nei Poalen en it Baltikum en kin ik de oare fetten, dy mei it ôffal, yn opdracht fan de baas yn de koroanakriten fan Brabân dumpe. Want hjir yn Fryslân binne wy tige fan it miljeu. Wêrom tinkst dat wy beide oars yn in Tesla ride, Otto yn in swart model X 7-sitter en ik yn in griis modeltsje 3? Der giet wier neat boppe duorsumens.

Boppe wiene de mannen, earst wiene it der fjouwer en doe fiif en letter noch in seisde och sa wis fan de saak mar de sânde wie in frommes yn in lange rok en mei blauwe eagen dy’t hiel sêft prate en de iennige dy’t echt harke nei wat ik sei. Sy snapte my. Sy wie net lyk as de mannen dy’t my de hiele tiid nuver oanseagen en inkeld mar fragen stelden, de frou mei de moaie eagen prate sêftsjes tsjin my oer it útsicht oer de beammen hinne en se hie it oer myn waarme grize kapusjon en hoe moai myn nijopmakke neilen wiene en dat ik it wol stjerrende kâld hawwe soe dat se my helpe woe dat sy my allegearre helpe soene as ik earst mar los liet om mei te gean it bakje yn nei ûnderen ta dêr’t in hiel soad minsken stiene mei kamera’s en fototastellen en dat woe ik doe op’t lêst wol want ik hie it wol kâld en bang wie ik en skamme my de holle út dat safolle minsken foar my allinne yn it spier wiene om krekt my te helpen mar wie dat net wat ik woe fannacht? Wie dat net wat ik woe?

Fannacht seach ik op de muorre fan it hege bygebou rjocht tsjinoer myn keamer wer de duvel mei de broek om de ankels en de knibbels fier útinoar op it húske sitten krekt as heit doetiids en Jurjen sa faak. Ik wit dat de duvel gjin hoarens hat, dat binne bakerpraatsjes, oh nee, de duvel hat in keale kop mei in burd fan stiel en de klauwen fan in rôffûgel en hy winke my en âle mei syn skelle stimme do moatst do moatst no dyn klean oandwaan nei bûten komme moatsto en sis net God syn namme want dan der swaait der wat en doe dêrnei klapte ik dûbeld op de gong en stjitte myn teannen tsjin de blompot mei begonia’s ûnder oan de trep.

Dizze nacht wie wer sa sa lang en leech en mem kin krekt sa goed dea wêze yn Bloemswaard as ik har net sjen mei en de duvel witst better en sei dat ik my ferheegje moatst, heger as al it oare en dat ik dan dêr boppe yn de mêst, heech oer de beammen hinne, har sjen koe op de tredde ferdjipping efter it rút fan har sliepkeamer en doe kaam it my yn it sin dat ik dan ek dichter by God bin der heech yn de mêst en as de minsken my net hearre wolle en as ik mem net sjen kin dan sil ik my sa loslitte en fangt de duvel mei ûnder op want hat Jurjen net sein dat ik net bang wêze moat dat ik in syn flinke faam bin en dat wy altyd en altyd ferkearing hawwe sille mar wêr bliuwt er dan en wêrom moat ik mar libje en wêrom sit de duvel nachts bûten foar it rút op it húske?