Simen komt der mei, by it twadde slokje nei ús lêste rûntsje ôfslútdyk. ‘Wat tinke jimme, moat der in monumint komme foar it nije Fryslân, in monumint foar de takomst? Dat ‘wiif’ langút by de seedyk yn de fraaie foarmen fan Doutzen sûnder clownspak hawwe wy al ris besprutsen, net Lea? En Auke syn suggestje om de Fryske taal te bestindigjen yn mânskgrutte letters idem dito, mar dat is foar it Frysk Museum blykber net genôch. Se wolle mear alternativen hawwe foar Us Mem en it Hynder. Hawwe wy dy?’
‘Der binne al net te min monuminten yn Fryslân,’ wol ik ha, ‘dêr hoecht foar myn part yn it earstoan gjin mear by. Earst mar wat âld guod nei de kringloop, soe ik tinke.’
Dêr is Lea it net mei iens. ‘Bist net wiis, ju! In monumint stiet foar it ferline. Dy ko en dat hynder, prachtich dochs? Ast dat nei de sloop bringst dan brekt de pleuris los, dan sis ik dy no al ta. Dan komme wy mei tûzen kear safolle minsken nei Ljouwert as oardel jier lyn nei De Haske. As der al sa nedich in nij monumint komme moat om’t der wer ris jild tefolle is foar de keunsten -wylst de boadskippen retedjoer wurde-, dan soe dat te meitsjen hawwe moatte mei de Fryske folksaard, want dat is no krekt wat ús byinoar bringt. En hâldt!’
‘No dan begjinne wy dêr mar ris mei,’ seit Simen, net al te entûsjast. ‘Wat binne, hearen en dame, dan dy typysk Fryske karaktertrekken. Ik ha ea wat lêzen oer frijsinnichheid en stegens. Is dat wat it is?’
‘What the hell is “stegens”?’ Otto is ymport, dat wy kinne it him net kwea-ôf nimme, mar sels hawwe wy der ek wol oan. Yn sokke gefallen kinne wy fan de fytsklub weromfalle op Jouke achter de bar, dy’t it ivich en altyd it Frysk Wurdboek fan de Akademy njonken de kassa lizzen hat. Sokke minsken soene wy der mear fan ha moatte.
‘“Steech wêze: halsstarrig, koppig, stug, weerbarstig; sa steech as in bolle. In steech hynder. Ek: onwrikbaar, onverzettelijk: in stege toer”. Wat tinke jimme? Typysk Frysk, of net dan? As ik it sizze mei, sa wolle wy ús dochs graach manifestearje?’

‘Och Jouke jong, sok in folksaberraasje is inkeld en allinne mar in selffulfilling prophecy en oars in marketing trúk. Lyk as it Siuwsk fanke dat sa sunich is en lykas de saneamde boergondyske ynstelling fan de Limboarger. Ik neam mar wat. Dat binne de myten fan folkskarakters, dat is likernôch itselde as de puntige earen fan Marsmantsjes of de kwea-aardigens fan kobolden. Ik neam mar wat. Dat is it leauwen yn in sels kreëarre, falske folksidentiteit, dat is dy heger pleatse as alle bûtensteanders. “Sjoch ús ris hiel bysûnder moai unyk en boppe-ierdsk über wêze”. Oars en dus better as jimme. Dat en neat oars leit hjir ûnder. Brek my ferdomme de bek net iepen. Do bist wol hiel sneu, asto sa nedich op it driuwsân fan sokke mearkes út alle macht dyn identiteit sikest.’
‘No Auke, sa kin it wol wer.’ Harry de fredestichter leit de hân op Auke syn knibbel. ‘Bestilje dy wat, jonge. Binne wy dan net grutsk op ús Frysk wêzen?’
‘Wat is dat, it wêzen fan de Fries?’ Ik kin it net litte en moat it wer ris ha oer it wêzen fan alles. ‘Elk syn meuch hear, mar ik foar my bin op it foarste plak in Europeaan en wol in spesjalen-ien, te witten in Nederlanner. Op beide bin ik grutsk. Yn de jierren dat ik yn it bûtenlân wenne ha ik ûnderfûn wat it betsjut in Nederlanner te wêzen. De skiednis, de kultuer, it plak yn de wrâld en de taal fan Nederlân binne mines. Prachtich. Yn Nederlân fiel ik my ek in tige spesjalen-ien, te witten in Fries. Mei nêst it Nederlânsk noch in eigen taal, skiednis en kultuer. Prachtich! Mar moatst minsken net in nasjonalistyske identiteit optwinge. As der neist myn yndividualiteit noch eat hiel typysk oan en fan my is, dan is dat myn eigen persoanlike identiteit. En dy moat elk foar har sels bepale. Dat is wêr it libben no krekt om draait, tinkt my: ûntdekke wa’t ik bin en wat ik fan myn libben meitsje kin. Wa wol ik wêze en wêrom? Dus ek, mei wa of wat wol ik my identifisearje? En nee, ik leau net dat wy Friezen in typysk ûnderskiedend eigen folksaard hawwe. Is de frijheidsleafde fan in Fries safolle oars as dy fan in Grinslanner of in Brabanner? Sieten alle Friezen yn de oarloch yn it ferset? Ik tocht it net. Sieten allinne de oprjochte Friezen yn it ferset? Ik tocht it net. De Friezen binne gjin sprút better of oars as oare lânslju. Net oars en net minder, en perfoarst net better.’

‘Snapst der neat fan,’ mient Lea. ‘Wy hawwe it oer ús folksaard, man, dy fan ús allegearre, net dyn egosintryske negoasje. In minske wol, nee, móat no ienris by in groep hearre, dat is syn legitime identifikaasje, dat is syn besteansrjocht, dat is psychology, dat is fan alle tiden. En in groep minsken, in mienskip, moat har identifisearje en ûnderskiede kinne. Us taal, ús tradysjes, ús lânskip en ús folksaard, jawis! Oars binne wy Friezen gewoanwei gjin groep. Oars hingje wy hjir yn ús moaie Fryslân as los sân oaninoar. Wy hawwe yn Fryslân dochs wat mienskipliks? Of net dan? Ik tocht it wol. Dêr’t wy hartstikke grutsk op wêze meie? Ik tocht it wol. Dat moatte wy bewarje, dêr moatte wy foar fjochtsje, dêr moatte wy foar op de barrikaden.
‘Dat moatte wy der as in spiker ynslaan, bedoelst.’
Lea heart my net. ‘En dy barrikaden moatte wy sels opsmite, ferdomme, want oaren dogge dat net foar ús. Wy moatte, no mear as oars, ús oppenearje tsjin oare groepen: tsjin de Hollanners, tsjin it regear, tsjin de kweawilligen, tsjin de frjemden, tsjin dejinge dy’t ús wearden en noarms net oanhingje wolle of kinne -en dat nota bene blikstiender wol fan ús ferwachtsje-, en tsjin hiele keppels ûnferskilligen, meirinners en opportunisten dy’t alles wol goed fine, hoe ‘Frysk’ se harren ek fiele, mar dy ûnderwilens te beroerd of te benaud binne om sels ek mar ien kear foar de Fryske saak de poaten út te stekken. Lefferts.’
‘Ik ferdom it,’ seit Auke. ‘Ik gean ek net mei yn dy ienheidswoarst, ik lit my net trochdraaie. Wy apart fan de oaren. Wy tsjin de oaren. Hearst dysels praten, Lea? Do tinkst fansels dat dit geweldich is. Mar it is foaral gefaarlik. Minsken opsette tsjin oaren. Kinst miskien in pear slaggen winne mar úteinlik giest glorieus it skip yn. Sa silst dyn striid nea winne. Yn myn optyk is Fryslân fan ús allegearre, as’t no Frysk praatst of net, oertsjonger bist of klaaifrysk, oanhinger fan ús ferlosser of leafhawwer fan Allah, berne bist yn Berkeap of yn Súd Afrika, de hiele dei op bêd leist of de gânse dei mei in Fryske flagge swaaist. Ik neam mar wat. Moatst wol oppasse datst dyn eigen opfettingen en karaktertrekken net projektearrest op oare minsken of op de mienskip as gehiel. Do kreëarrest mei sokssawat as it opheevjen fan in folksaard in ideaalbyld foar dysels en dat is op himsels noch net sa slim, ast my mar net twingst dêr oan mei te dwaan of, noch slimmer, om my del te heljen as ik dyn ideaalbyld net diel. Want dan komst aaklik dicht by it nasjonalisme, of noch slimmer, by it fûnemintalisme fan de ekstremen en dan hast de striid yn wêzen al ferlern. De kâns datst dy feitliks bespotlik of ûnbetrouber makkest is libbensgrut oanwêzich. It pronkjen mei dyn folksaard, it útfergrutsjen fan dy skaaimerken makket dy ta in karikatuer. Don Quichot en de wynmûnen, witst noch?

Foar’t Lea ripostearje kin, sjocht Simen op de klok achter Jouke syn samling fan Bearenburgers, ús Heit bieren en Frysk Famke likeuren. ‘Wy moatte daliks mar wer op hûs oan, jonges. In monumint foar de takomst. Dêr soene wy it oer ha. Fan dy Otto, as Fries yn uzes, hawwe wy noch neat heard. En do Harry, mei dyn dûbel ferstân, hast ek noch neat sein en fansels wolle wy it ek witte fan dy Jouke, betûft taksearder fan it yndjip minsklik ferlet.’
Harry is de earste dy’t wat seit, nei’t er de oare twa hifke hat. ‘Fout, Simen! Do plaktest ús al yn it foar in etiketsje op de foarholle. No hinderet dat neat by Jouke en Otto, mar do bestimpelest my fuortdaliks ta de elite en dan ha ik by guon de striid al ferlern foar’t ik wat sizze mei.’
Lea kin der mar net genôch fan krije. ‘Wat ík der fan wit, jonges, is it krekt oarsom. It is de elite dy’t de oaren bûtenslút, de hegere machten dy’t it foar sizzen hawwe en net harkje wolle, wat sei, hartstikkene dôf en blyn binne foar Jan en alleman.’
‘Utfergrutsje, oerdriuwe, swart-wyt sette,’ reagearret Auke. ‘Wy draaie rûntsjes.’
‘Ja, mar it folk pikt it net langer. Us tiid komt, en folle rapper as jim tinke!’
‘Bin bliid dat Marx úteinlik dochs noch syn gerak kriget. Populisme is kommunisme 2.0, sa is it dochs? Linkse rakkers binne jimme. Harry?’
‘No ja, wat sil ik sizze? Neffens my moat it in monumint wêze oer macht en ûnmacht. Yn alle mienskippen de wrâld oer en troch alle jierren hinne binne der in pear minsken dy’t de macht hawwe en in soad minsken sûnder macht en dy wolle krekt de frijheid hawwe dy macht ek te besitten om de minsken dy’t oars tinke op harren beurten lekker puh yn ûnmacht te pleatsen. L’histoire se repête toujours. Hoe giest mei macht om? Wêrom lizze sommige minsken de macht by in oar del? Wat is frijheid sûnder macht? Macht sûnder frijheid? De “frije Fries” is in betinksel, dat wit ik al. Sjoch de skiednisboeken der mar op nei. Frijheidsleafde is ek net typysk Frysk, harkje mar nei de folkslieten fan sa’n bytsje alle lannen op ierde. “It bêste lân op ierde”, haha, dat sjonge se allegearre, de hiele wrâld oer. En dat is moai foar it groepsgefoel, mar moatst der ek de betreklikens en de humor fan ynsjen kinne. Lyk as mei religy, elke tsjerke en idere sekte hat it allinnerjocht op it wiere leauwen. Jouke, sjoch ik dêr efter dy famkes noch in single malt Frysk Hynder fan trije jier âld stean? Rûntsje fan my.
Jouke, wat seisto der fan?’
‘No, as bartender moat ik elkenien fansels folslein gelyk jaan, mar witte jimme, ik ha fan ’e jûn withoefaak it wurd ‘grutsk’ heard. Wy binne grutsk op Fryslân en fan alles dêr’t wy foar steane. Mar hjir oan de taap hear ik faak in soarte fan grutsk wêzen dat yn myn earen folle mear in koppige eigenwizens is. Sa’n ûnwrikber ûnfersetlikens kin, hoe sil ik it sizze, de minsken ek behoarlik yn de wei sitte.’
‘Domgrutsk,’ wit ik te sizzen. ‘In grutskens dat fuortkomt út dommens. It Nederlânsk hat der net iens in wurd foar.’
‘Wolsto beweare dat Friezen dom binne?’ freget Lea. ‘Dom, wy dom?’
‘Net mear of minder as yn oare streken, Lea, mar guon minsken hjirre kinne wol sa ferdomd dwers en ferkeard wêze.’

Simen wol avesearje. ‘Otto, hoefolle stege hynders sjochsto hjir yn Fryslân?’
‘Ik sjoch om my hinne yn it algemien wol in aardich sterk selsbewustens as it giet om it Frysk fielen. Om de Fryske taal en it ûndefiniearbere eigene fan ús Friezen. Wy kenne inoar, wy witte wat wy oan inoar hawwe en dat wol echt elkenien graach sa hâlde.
‘Dat móatte wy sa hâlde,’ seit Lea.
Auke kin it net litte. ‘Mar dat lêste giet op foar de hiele plattelânsbefolking oeral op de wrâld. Dat is neat bysûnders. Dat makket it plattelân no krekt ta behâldende en konservative enklaven. Sletten mienskippen. “Wy hawwe it altyd sa dien, dat wat is der mis mei?” Stjerrende benaud foar in soad nije saken. Foaral as der ien fan bûten ús mienskip komt om ús sjen te litten dat wy it al dy tiid wolris fout hawwe kinne. Dan is de wrâld te lyts, ús skoane mienskip te iepen en binne it de oaren dy steechkoppich ferkeard binne. Bekrompen tinken. Pronkje mei it goede en it minne fan ús ferjitte of foar it gemak net sjen wolle. As wy troch alle generaasjes hinne domgrutsk deselde wearden en noarms oanholden hiene as dy fan ús âlden dan wennen wy no noch yn it stiennen tiidrek. Ik haw sein.’ Auke sjocht nei Simen. ‘En do, maestro? Wat bisto fan betinken?’
‘Krimmenele, wat sitte jimme dochs stik foar stik yn it ferline te dollen. In monumint fan Fryslân yn de takomst, dêr giet it my fan ’e jûn om. Foar jim part neam ik it gjin monumint mar in statement. Wêr wolle wy mei ús allen hinne? Hawwe wy noch in takomst? Oer hûndert jier moatte ús beppe- en pakesizzers opswimme tsjin in see dy’t in meter heger leit. De kij fan dy inkelde boer sille fersûpe en de Friezen as mienskip net minder. Hoe kinne wy, mei of sûnder ús boppestbêste kommunale karaktereigenskippen, dêr wat oan dwaan? No?’
‘Neffens my hasto dêr al sa dyn gedachten oer,’ fiskje ik by Simen. Ik wit wol wat foar fleis ik yn de kûpe smyt.
‘Ik hie tocht,’ seit Simen en hy giet der efkes goed foar sitten, ‘ik hie tocht, it moat in monumint wêze earne op it lege plattelân, in monumint fol mânskgrut glimmend glês en in doalhôf fan spegels dy’t alle kanten opdraaie. Op elk glês, op elke spegel in poëtysk-filosofyske tekst of fraach. Divedaasje en ynspiraasje, lykop. De refleksjes fan de manjefike luchten, leechten en lûden fan ús bjusterbaarlik lânskip wurde digitaal ferfilme, bewurke en opslein. De minsken kinne dwers bylâns de spegels rinne, -guon binne lachspegels, guon ferfoarmje, oare net-. De minsken, de Friezen sjogge harsels sa’t se binne. Wy sjogge ússels sa’t wy binne en wêze wolle. Identiteit as persoan en as groep. Swart, wyt en alles der tusken yn. Midden yn it lege lân. Us lân.’
‘Amen, mar ferjit it mar: te djoer en net hufterproof.’ Wa fan ús sei dat no wer?
‘Dêr fine wy wol wat op, net sa krimmenearje do, net sa lyts tinke jimme. Stel dy foar, dêr stietst! Tusken it glês, tusken de spegels, sjochst de wolken, sjochst dysels yn myriaden mearfâld, bist it middelpunt fan in sels kreëarre heal trochsichtige wrâld en do sjochst om dy hinne. Do en mei alles watsto bist en alles watsto hast bist fermannichfâldige ta yn it ûneinige. Dyn ferline en dyn takomst, de minske yn har universum, de Fries op syn pleats. Kinst it sa moai meitsje ast it wolst. Sa moai, dêr wolst de wierheid fan witte. Oer de teksten, oer de fragen, oer de ynspiraasje hâldst in monolooch tsjin dysels, neat moaier as dat. Dêr, tsjinoer dyn spegeljende ik. En elkenien kin dat dwaan, hè, de bern út skoalle wei, toeristen út Sina en Kinshasha, pake en beppe achter de rollator en do en de frou en de hûn. Foar myn part nimst dyn al sa’n steech hynder mei. In nije wrâld, in sletten mienskip, mar de hoeke om, achter in oare spegel leit de wrâld wer iepen. Dêr om dy spegel hinne let in lege wrâld fol yllúzjes, de moaiste yllúzjes dy’t der binne want dyn eigen yllúzjes. Dyn wêzen, ús wêzen. Hé, wêr binne jimme? Sit ik hjir no foar de kat syn sturt te praten? Hé Jouke! Jouke? Doch de doar ris iepen!’

Sjoch ek: yn wurden bestindigje